Xem mã nguồn của Động cơ tên lửa nhiên liệu lỏng

[[Hình:NASA bipropellant Lrockth.png|phải|nhỏ|350px|Sơ đồ ĐTL hai thành phần nhiên liệu dùng máy bơm]]
'''Động cơ tên lửa nhiên liệu lỏng''' hay '''Động cơ tên lửa lỏng''' (ký hiệu ĐTL) là loại động cơ tên lửa sử dụng nhiên liệu tên lửa ở dạng lỏng. Có thể chia ĐTL làm ba loại chính theo số thành phần nhiên liệu là: ĐTL một thành phần, ĐTL hai thành phần và ĐTL ba thành phần.

===ĐTL một thành phần===
Một số hợp chất hóa học giải phóng năng lượng khi phân hủy, về mặt lý thuyết ta có thể coi đó là nhiên liệu đơn nguyên (VD: CH<sub>3</sub>NO<sub>2</sub>, NH<sub>4</sub>NO<sub>2</sub>, N<sub>2</sub>H<sub>4</sub>, C(NO<sub>2</sub>)<sub>4</sub>, H<sub>2</sub>O<sub>2</sub>, v.v.).

===ĐTL hai thành phần===
Khác với lý thuyết máy nhiệt khi nhiên liệu là chất cháy (''ví dụ [[Động cơ đốt ngoài]] như Đầu máy hơi nước thì nhiên liệu hay chất cháy là [[Than đá]]; [[Động cơ đốt trong]] như [[Ôtô]], [[Xe máy]] – [[Xăng]], còn như [[máy bay cánh quạt]] trước [[Đại chiến thế giới lần 2]] – [[Xăng máy bay|dầu hàng không]]''), ở trong lý thuyết [[động cơ phản lực]] – nhiên liệu là chất oxy hóa (chất "O") và chất cháy (chất "C").

===ĐTL ba thành phần===
Giống nhiên liệu hai cấu tử ở chỗ gồm chất oxi-hóa và chất cháy, còn cấu tử thứ ba được đưa vào dưới dạng phụ gia để tăng giá trị xung lượng riêng lực đẩy (ví dụ: O<sub>2</sub>+H<sub>2</sub>+Be, F<sub>2</sub>+H<sub>2</sub>+Li, O<sub>3</sub>+Be+H<sub>2</sub>, OF<sub>2</sub>+Be+Li+H<sub>2</sub>, v.v.).

==Lịch sử ra đời và phát triển==
 
[[Tập tin:Goddard and Rocket.jpg|nhỏ|[[Robert H. Goddard]], trong lần thử thành công ĐTL đầu tiên trên thế giới]]
[[Tập tin:Rocket liquid fuel engine.svg|nhỏ|220px|phải|Sơ đồ ĐTL hai thành phần nhiên liệu<br />1 — ống chính dẫn chất oxi-hóa<br />2 — ống chính dẫn chất cháy<br />3 — bơm chất oxi-hóa<br />4 — bơm chất cháy<br />5 — turbin<br />6 — bình sinh khí <br />7 — van bình sinh khí chất oxi-hóa<br />8 — van bình sinh khí chất cháy<br />9 — van chính chất oxi-hóa<br />10 — van chính chất cháy]<br />11 — cửa xả turbin<br />12 — lắp buồng động cơ<br />13 — buồng đốt <br />14 — loa phụt]]

* Cuối XIX, nhà bác học vĩ đại người Nga - [[Konstantin Eduardovich Tsiolkovsky|K.E.Tsiolkovskii]] đã đặt nền móng cho ngành du hành vũ trụ hiện đại. Ông đã đưa ra công thức tính vận tốc của tên lửa:
:<math>\Delta v = v_\text{e} \ln \frac {m_0} {m_1}</math>

trong đó:
:<math>m_0</math> là khối lượng tổng của tên lửa, bao gồm cả nhiên liệu tên lửa,
:<math>m_1</math> là khối lượng cuối cùng của tên lửa,
:<math>v_\text{e}</math> là xung riêng lực đẩy (<math>v_\text{e} = I_\text{sp} \cdot g_0</math> trong đó <math>I_\text{sp}</math> là xung riêng lực đẩy trong khoảng thời gian và <math>g_0</math> gia tốc trọng trường,
:<math>\Delta v\ </math> là sự thay đổi vận tốc lớn nhất của tên lửa.

* Năm 1903, K.E.Tsiolkovskii cho xuất bản công trình quan trọng nhất của ông - "''Nghiên cứu không gian bằng thiết bị phản lực''" ([[tiếng Nga]] - ''Исследование мировых пространств реактивными приборами''), được xem như là luận án đầu tiên về [[tên lửa]].
* 16/03/1926, GS vật lý, nhà sáng chế nổi tiếng người Mỹ - [[Robert H. Goddard]] đã chế tạo và thử nghiệm thành công ĐTL đầu tiên trên thế giới, được gọi là "Nell", sử dụng nhiên liệu O<sub>2</sub>(l) + xăng, bay cao khoảng 12,5 m (41 feet) trong 2,5 s và tiếp đất cách đó khoảng 56 m (184 feet).
* Năm 1942, ở Đức, [[Wernher von Braun]] đã lãnh đạo chương trình chế tạo thành công [[V-2|tên lửa V-2]] trên nhiên liệu C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>OH75% + O<sub>2</sub>(l) – đây là [[tên lửa đạn đạo]] đầu tiên trong lịch sử được chế tạo và thử nghiệm thành công. Tên lửa này thuộc lớp đất đối đất.
* Vào thời kì 1954-1957, dưới sự chỉ đạo của Tổng công trình sư nổi tiếng [[Sergey Pavlovich Korolyov|S.P.Korolev]], các ĐTL có công suất lớn như [[RD-107]], [[RD-108]] được chế tạo và khai thác sử dụng. Cuối những năm 50, 60 thế kỉ XX, lịch sử loài người có những bước tiến vượt bậc trong lĩnh vực khám phá và chinh phục vũ trụ:
:# 4/10/1957, [[Liên Xô]] phóng thành công [[vệ tinh nhân tạo]] đầu tiên [[Spunik-1]] nhờ [[tên lửa đẩy "Kosmos"]].
:# 12/4/1961, [[Yuri Alekseievich Gagarin|Y.A.Gagarin]] trở thành người đầu tiên bay vào vũ trụ trên [[tàu "Vostoc"]].
:# 20/7/1969, [[Neil Armstrong]] cùng hai [[nhà du hành vũ trụ]] khác của Mỹ trở thành những người đầu tiên đặt chân lên [[Mặt Trăng]] trên tàu [[Apollo 11]] nhờ [[tên lửa đẩy "Saturn-V"]].

==Nhiên liệu dùng trong ĐTL==
{{chính|Nhiên liệu dùng trong động cơ tên lửa nhiên liệu lỏng}}
Lựa chọn nhiên liệu tên lửa là một trong những bài toán quan trọng nhất trong thiết kế ĐTL. Vì thế tùy vào mục đich, chức năng, điều kiện vận hành, công nghệ sản xuất, bảo quản và vận chuyển đến điểm bắn của tên lửa thì việc lựa chọn này sẽ khác nhau. Một trong những tham số quan trọng nhất của nhiên liệu tên lửa là xung riêng lực đẩy, nhiệt độ làm việc và [[khối lượng riêng]].

<center>'''Một số tham số nhiên liệu tên lửa'''<ref>Конструкция и проектирование жидкостных ракетных двигателей. Камеры / Д. И. Завистовский, В. В. Спесивцев. Учеб. пособие. — Харьков: Национальный аэрокосмический университет «Харьковский авиационный институт», 2006. — 122 с.</ref></center>
{| align="center" class="wikitable sortable"
|+
! |Chất Oxi-hóa
! |Chất Cháy
! |Khối lượng riêng nhiên liệu<br />tên lửa<ref>Усреднённая плотность топлива рассчитывается как суммарная масса компонентов, отнесённая к их суммарному объёму.</ref>,g/cm³
! |Nhiệt độ trong<br /> buồng cháy,°K
! |Xung riêng lực đẩy<br />trong chân không, m/s
|--------
| [[Oxy]]
| [[Hydro]]
| 0,3155
| 3250
| 428
|--------
|
| [[Kerosene|Dầu hàng không]]
| 1,036
| 3755
| 335
|--------
|
| [http://en.wikipedia.org/wiki/Unsymmetrical_dimethylhydrazine DMHBX]
| 0,9915
| 3670
| 344
|--------
|
| [[Hiđrazin|Hyđrazin]]
| 1,0715
| 3446
| 346
|--------
|
| [[Amoniac|Amômiắc]]
| 0,8393
| 3070
| 323
|--------
| [http://en.wikipedia.org/wiki/Dinitrogen_tetroxide Đinitơ tetraoxít]
| [[Kerosene|Dầu hàng không]]
| 1,269
| 3516
| 309
|--------
|
| [http://en.wikipedia.org/wiki/Unsymmetrical_dimethylhydrazine DMHBX]
| 1,185
| 3469
| 318
|--------
|
| [[Hiđrazin|Hyđrazin]]
| 1,228
| 3287
| 322
|--------
| [[Flo]]
| [[Hydro]]
| 0,621
| 4707
| 449
|--------
|
| [[Hiđrazin|Hyđrazin]]
| 1,314
| 4775
| 402
|--------
|
| [http://en.wikipedia.org/wiki/Pentaborane Pentaboran]
| 1,199
| 4807
| 361
|+
|}

==Thiết bị và nguyên lý làm việc của ĐTL hai thành phần==
ĐTL gồm buồng động cơ (buồng đốt và loa phụt), hệ thống turbin-máy bơm, bình sinh khí, hệ thống điều khiển và các bình chứa nhiên liệu tên lửa.

Các thành phần nhiêu liệu là chất cháy và chất oxi-hóa từ các bình chứa (1), (2) (như trên ''Sơ đồ ĐTL hai thành phần nhiên liệu'') được đưa vào các máy bơm ly tâm (3), (4) và làm chuyển động turbin khí (5). Dưới áp suất cao, các thành phần nhiên liêu được đưa tiếp qua lắp buồng động cơ (12), qua vòi phun và được hòa trộn ở buồng đốt (13). Tại buồng đốt (13), các thành phần nhiên liệu tên lửa được đốt cháy ở nhiệt độ cao sinh ra hỗn hợp sản phẩm cháy ở thể khí. Hỗm hợp hợp này tiếp tục được giãn nở trong loa phụt (14), biến đổi nhiệt năng trong buồng đốt (13) thành động năng hỗn hợp khí trong loa phụt (14). [[Động năng]] này tạo thành lực đẩy phản lực của động cơ.

==Ưu nhược điểm của ĐTL==
===Ưu điểm===
* Cho giá trị xung riêng lực đẩy lớn (lớn hơn 4500&nbsp;m/s với cặp O<sub>2</sub>-H<sub>2</sub> và lớn hơn 3500&nbsp;m/s với cặp dầu hàng không-O<sub>2</sub>).
* Điều khiển lực đẩy: khi điều khiển lượng nhiên liệu tên lửa, có thể thay đổi giá trị lực đẩy trong dải lớn như tắt hoàn toàn động cơ sau đó khởi động lại. Điều này là cần thiết để áp dụng đối với các thiết bị vũ trụ.
* Khi chế tạo tên lửa lớn như tên lửa đẩy thì sử dụng ĐTL ưu việt hơn ĐTR. Thứ nhất là xung riêng lực đẩy lớn hơn. Thứ hai là nhiên liệu có thể chứa trong các bình chứa riêng biệt qua đó mới đưa vào buồng đốt nhờ hệ thống turbin-máy bơm. Trong ĐTL, các bình chứa có áp suất thấp hơn trong buồng đốt chừng 10 lần nên chính các bình chứa này có thể được chế tạo mỏng và nhẹ. Trong ĐTR, nhiên liệu tên lửa được chứa ngay trong buồng đốt nên áp suất ở đó cần giữ giá trị cao (cỡ khoảng 10 atm) nên buồng đốt ĐTR cần làm dày và nặng hơn, và điều này làm tăng khối lượng tên lửa.
===Nhược điểm===
* ĐTL có cấu tạo phức tạp hơn ĐTR.
* Chi phí, thời gian chế tạo tốn kém.

==Ứng dụng của ĐTL==
ĐTL được sử dụng nhiên trong các tên lửa đẩy nổi tiếng thế giới như [http://en.wikipedia.org/wiki/Soyuz-U Soyuz-U], [[H-IIB]], [[Ariane 5|Ariane-5 ECA]], [http://en.wikipedia.org/wiki/Long_March_2F Trường Chinh 2F], v.v. và hệ thống [[tàu con thoi]] của Mỹ.

<gallery caption="Một số ĐTL nổi tiếng" heights="290" widths="250">
File:V2 engine.jpg|ĐTL V2 của Đức. Sơ đồ ĐTL này đã trở thành kình điển khi được khai thác hơn nửa thế kỉ. Lực đẩy trên mặt đất — 25 tấn lực. Chuyến bay đầu tiên — năm 1942.
File:Soyuz rocket engines.jpg|ĐTL [[RD-107]] sử dụng trong [[Tên lửa Soyuz|tên lửa đẩy Soyuz]] tại [[sân bay vũ trụ Baykonur]]. Chính ĐTL này đã đưa vệ tinh nhân tạo đầu tiên và người đầu tiên lên quỹ đạo. Chuyến bay đầu tiên — năm 1957.
File:S-IC engines and Von Braun.jpg|ĐTL [[F1 (Động cơ tên lửa)|F1]] sử dụng cho tầng thứ nhất của tên lửa đẩy Saturn-V. Con người đã lên Mặt Trăng nhờ ĐTL này. Lực đẩy trên mặt đất — 691 tấn lực. Chuyến bay đầu tiên — năm 1967.</gallery>

==ĐTL lực đẩy nhỏ==
{{chính|Động cơ tên lửa nhiên liệu lỏng lực đẩy nhỏ}}
ĐTL lực đẩy nhỏ (LĐN) là ĐTL có lực đẩy nằm trong khoảng 0,01-2500N. Do những đặc điểm khác về cấu tạo và mục đích khai thác sử dụng nên nhiên liệu trong ĐTL LĐN có thể ở thể khí<ref>Alexander A. Kozlov, Aleksey G. Vorobiev and others. Development Liquid Rocket Engine of Small Thrust With combustion chamber from carbon - ceramic composite material.</ref> ĐTL LĐN được ứng dụng nhiều trên các tàu vũ trụ, vệ tinh, tên lửa đẩy làm thiết bị hiệu chỉnh phương hướng hay dùng làm thiết bị giúp các tàu thăm dò lên xuống bề mặt các hành tinh. Ngoài ra, ĐTL LĐN còn được sử dụng trong tên lửa mô hình, trong phòng thí nghiệm nhằm mục đích nghiên cứu, giảng dạy.

==Thư viện ảnh==
<gallery>
Tập tin:RD-108 Vostok.jpg|ĐTL [[RD-108]] dùng trong tên lửa đẩy Vostok chở tàu Phương Đông đưa [[Yuri Alekseievich Gagarin|nhà du hành vũ trụ đầu tiên trên thế giới]] ra ngoài quỹ đạo
Tập tin:RD-180 test firing.jpg|Test ĐTL [[RD-180]] dùng trong tầng thứ nhất của tên lửa đẩy Atlas-V của Mỹ
Tập tin:SNECMA Vulcain II.jpg|ĐTL [[Vulcain-2]] dùng trong [[Ariane 5|tên lửa đẩy Ariane-5]] của [[Cơ quan vũ trụ châu Âu]]
Tập tin:A4-Turbopumpe.jpg|Hệ thống máy bơm-turbin của [[tên lửa V-2]] (Đức)
Tập tin:Soyuz TMA-7 launch.jpg|TLĐ Soyuz TMA-7 trong một lần phóng
Tập tin:020408 STS110 Atlantis launch.jpg|[[Tàu con thoi Atlantis]] chuẩn bị phóng
Tập tin:Space Shuttle Main Engine SN 2036.jpg|ĐTL dùng trong hệ thống [[tàu con thoi]] của Mỹ
Tập tin:RD171 ILA2006.jpg|ĐTL [[RD-171]] dùng trong [[tên lửa đẩy Zenit]] của Ucraina
Tập tin:Shenzhou 5 launch, 2003, Jiuquan Satellite Launch Center.JPG|TLĐ [[Trường Chinh-2F]] trở [[tàu vũ trụ Thần Châu-5]] đưa người Trung Quốc đầu tiên lên vũ trụ
Tập tin:Mitsubishi_LE-7A.JPG|ĐTL [[LE-7A]] dùng cho tầng thứ nhất của TLĐ [[H-IIB]] của Nhật đã giúp đưa [[Vệ tinh nano F-1|vệ tinh nhỏ F-1]] của Việt Nam ra ngoài không gian trên [[tàu vận tải HTV-3]]
Tập tin:RS-68 rocket engine test.jpg|Test ĐTL [[RS-68]] dùng trong TLĐ nổi tiếng [[Delta IV]] của Mỹ
Tập tin:Proton Zvezda crop.jpg| TLĐ [[Proton-K]] nổi tiếng của Nga đưa modul "Ngôi sao" của [[Trạm vũ trụ Quốc tế|trạm ISS]] lên quỹ đạo
</gallery>

==Xem thêm==
* [[Vòi phun động cơ tên lửa]]
*http://www.engineer.bmstu.ru/res/dorofeev/MAIN.HTM
* http://www.buran.ru/htm/rd-701.htm
* http://thienvanbachkhoa.org/bbs/showthread.php?t=6410&page=1{{Liên kết hỏng|date = ngày 2 tháng 6 năm 2021 |bot=InternetArchiveBot }}
* http://rocket.giaidap.info/forum/topic/7/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120622054438/http://rocket.giaidap.info/forum/topic/7/ |date = ngày 22 tháng 6 năm 2012}}
* http://www.thienvanhoc.org/forum/showthread.php?t=5862 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160314205701/http://www.thienvanhoc.org/forum/showthread.php?t=5862 |date = ngày 14 tháng 3 năm 2016}}
* http://www.b14643.de/Spacerockets_1/China/CZ-2EF/Propulsion/engines.htm

==Tham khảo==
{{Tham khảo|1}}
==Liên kết ngoài==
* http://www.lpre.de/index.htm
* http://kbhmisaeva.ru/main.php?id=33 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160320132038/http://kbhmisaeva.ru/main.php?id=33 |date=2016-03-20 }}
* http://www.jpl.nasa.gov/news/index.cfm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120804135337/http://www.jpl.nasa.gov/news/index.cfm |date=2012-08-04 }}
* [http://www.mai202.ru/index.htm Bộ môn ĐCTL MAI]{{Liên kết hỏng|date = ngày 2 tháng 6 năm 2021 |bot=InternetArchiveBot }}
* [http://www.e1-bmstu.ru/index.htm Bộ môn ĐCTL Bauman]

[[Thể loại:Động cơ tên lửa nhiên liệu lỏng]]
[[Thể loại:Động cơ tên lửa]]
[[Thể loại:Tên lửa đẩy]]
[[Thể loại:Phát minh của Hoa Kỳ]]