Xem mã nguồn của Albert Einstein

{{Khóa-hạn chế sửa đổi-vô hạn|small=yes}}
{{1000 bài cơ bản}}
{{Infobox scientist
| name              = Albert Einstein
| image             = Einstein 1921 by F Schmutzer - restoration.jpg
| caption           = Chân dung Einstein năm 1921
| birth_date        = {{Birth date|df=yes|1879|3|14}}
| birth_place       = [[Ulm]], [[Vương quốc Württemberg]], Đế quốc Đức
| death_date        = {{Death date and age|df=yes|1955|4|18|1879|3|14}}
| death_place       = [[Princeton, New Jersey]], Hoa Kỳ
| children          = {{flatlist|
*[[Lieserl Einstein|Lieserl]]
*[[Hans Albert Einstein|Hans Albert]]
*[[Gia đình Einstein#Eduard "Tete" Einstein (con trai thứ hai của Einstein)|Eduard "Tete"]]}}
| spouse            = {{plainlist|
*{{marriage|[[Mileva Marić]]|1903|1919|end=divorced}}
*{{marriage|[[Elsa Einstein|Elsa Löwenthal]]|1919|1936|end=died<!--<ref name="66xNO" />{{sfnp|Pais|1982|p=301}} -->}}}}
| citizenship       = {{collapsible list|title=''{{nobold|Danh sách đầy đủ}}''|{{plainlist|
* [[Vương quốc Württemberg]] thuộc Đế quốc Đức (cho tới 1896)<ref group="note" name="GEcitizen" />
* [[Không quốc tịch]] (1896–1901)
* Thụy Sĩ (1901–1955)
* [[Cisleithania|Áo]] thuộc [[Đế quốc Áo-Hung]] (1911–1912)
* [[Vương quốc Phổ]] thuộc Đế quốc Đức (1914–1918)<ref group="note" name="GEcitizen" />
* [[Nhà nước Phổ tự do]] ([[Cộng hòa Weimar]], 1918–1933)
* Hoa Kỳ (từ 1940)}}
}}
| fields            = [[Vật lý]], triết học
| workplaces        = {{plainlist|
* [[Văn phòng Sáng chế Thụy Sĩ]] ([[Bern]]) (1902–1909)
* [[Đại học Bern]] (1908–1909)
* [[Đại học Zurich]] (1909–1911)
* [[Đại học Karl ở Praha]] (1911–1912)
* [[ETH Zurich]] (1912–1914)
* [[Viện Hàn lâm Khoa học Phổ]] (1914–1933)
* [[Đại học Berlin Humboldt]] (1914–1933)
* [[Viện Kaiser Wilhelm]] (giám đốc, 1917–1933)
* [[Hiệp hội Vật lý Đức]] (chủ tịch, 1916–1918)
* [[Đại học Leiden]] (thỉnh giảng, 1920)
* [[Viện Nghiên cứu Cao cấp Princeton, New Jersey]], [[Đại học Princeton]] (1933–1955)
* [[Viện Công nghệ California]] (thỉnh giảng, 1931–1933)
* [[Đại học Oxford]] (thỉnh giảng, 1931–1933)
* [[Đại học Brandeis]] (giám đốc, 1946–1947)
}}
| education         = {{plainlist|
* [[ETH Zurich|Trường bách khoa liên bang]] ở Zurich (chứng chỉ giảng dạy liên bang, 1900)
* [[Đại học Zurich]] (Tiến sĩ, 1905)
}}
| doctoral_advisor  = [[Alfred Kleiner]]
| thesis_title      = {{lang|de|Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen}} (Một cách xác định chiều phân tử mới)
| thesis_url        = http://e-collection.library.ethz.ch/eserv/eth:30378/eth-30378-01.pdf
| thesis_year       = 1905
| academic_advisors = [[Heinrich Friedrich Weber]]
| influenced        = {{plainlist|
* Hầu như toàn bộ [[vật lý hiện đại|các nhà vật lý hiện đại]]
}}
| known_for         = {{plainlist|
* [[Thuyết tương đối rộng]]
* [[Thuyết tương đối hẹp]]
* [[Hiệu ứng quang điện]]
* [[Sự tương đương khối lượng–năng lượng|''E''=''mc''<sup>2</sup> (phương trình khối lượng–năng lượng)]]
* [[Liên hệ Planck–Einstein|''E''=''hf'' (phương trình Planck–Einstein)]]
* Thuyết [[chuyển động Brown]]
* [[Phương trình trường Einstein]]
* [[Thống kê Bose–Einstein]]
* [[Ngưng tụ Bose–Einstein]]
* [[Sóng hấp dẫn]]
* [[Hằng số vũ trụ]]
* [[Thuyết trường thống nhất]]
* [[Nghịch lý EPR]]
* ''[[Danh sách thứ được đặt tên theo Albert Einstein|Danh sách khái niệm khác]]''
}}
| awards            = {{plainlist|
* [[Barnard Medal for Meritorious Service to Science|Huy chương Barnard]] (1920)
* [[Giải Nobel Vật lý]] (1921)
* [[Huy chương Matteucci]] (1921)
* [[ForMemRS]] (1921)<ref name="frs" />
* [[Huy chương Copley]] (1925)<ref name="frs" />
* [[Huy chương vàng của Hội Thiên văn học Hoàng gia]] (1926)<ref>{{chú thích web |url=https://ras.ac.uk/sites/default/files/2021-03/Gold%20Medal%202021.pdf |title=The Gold Medal |publisher=[[Royal Astronomical Society]] |access-date=20 December 2021 |archive-date=20 December 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211220130005/https://ras.ac.uk/sites/default/files/2021-03/Gold%20Medal%202021.pdf |url-status=live }}</ref>
* [[Huy chương Max Planck]] (1929)
* [[Viện sỹ Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia Hoa Kỳ]] (1942)<ref>{{chú thích web|url=http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/20001817.html|title=Membership directory|publisher=[[Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia Hoa Kỳ]]|access-date=20 December 2021|archive-date=20 December 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211220080311/http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/20001817.html|url-status=live}}</ref>
* [[Time 100: Danh sách nhân vật ảnh hưởng nhất trên thế giới thế kỷ 20|Nhân vật thế kỷ của ''Time'']] (1999)
}}
| signature         = Albert Einstein signature 1934.svg
| influences        = {{plainlist|
* [[Hendrik Lorentz]]
* [[Hermann Minkowski]]
}}
}}
{{Vũ trụ học vật lý}}
'''Albert Einstein''' ({{IPA|de|ˈalbɛʁt ˈʔaɪnʃtaɪn|lang|Albert Einstein german.ogg}}; <small>phiên âm tiếng Việt</small>: '''An-bớt Anh-xtanh'''; 14 tháng 3 năm 1879&nbsp;–18 tháng 4 năm 1955) là một nhà [[vật lý lý thuyết]] người [[Đức]] gốc Do Thái, được công nhận là một trong những [[nhà vật lý]] vĩ đại nhất mọi thời đại. Người đã [[phát triển]] [[thuyết tương đối rộng|thuyết tương đối tổng quát]], một trong hai trụ cột của [[vật lý hiện đại]] (trụ cột còn lại là [[cơ học lượng tử]]). Mặc dù được biết đến nhiều nhất qua [[phương trình]] về [[sự tương đương khối lượng-năng lượng]] được xem là "phương trình nổi tiếng nhất thế giới",<ref>David Bodanis, ''E = mc<sup>2</sup>: A Biography of the World's Most Famous Equation'' (New York: Walker, 2000).</ref> ông lại được trao [[Giải Nobel Vật lý]] năm [[1921]] "cho những cống hiến của ông đối với vật lý lý thuyết, và đặc biệt cho sự khám phá ra định luật của [[hiệu ứng quang điện]]".<ref>{{Chú thích web |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/ |tiêu đề=The Nobel Prize in Physics 1921 |ngày truy cập=ngày 6 tháng 3 năm 2007 |nhà xuất bản=Nobel Foundation |archive-url=https://www.webcitation.org/5bLXMl1V0?url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/ |archive-date = ngày 5 tháng 10 năm 2008 |url-status=live }}</ref> Công trình về [[hiệu ứng quang điện]] của ông mang tính bước ngoặt khai sinh ra [[cơ học lượng tử|lý thuyết lượng tử]].

Khi bắt đầu sự nghiệp của mình, Einstein đã nhận ra [[cơ học cổ điển|cơ học Newton]] không còn có thể thống nhất các [[định luật]] của [[cơ học cổ điển]] với các định luật của [[trường điện từ]]. Từ đó ông phát triển [[thuyết tương đối hẹp|thuyết tương đối đặc biệt]], với các bài báo đăng trong năm [[1905]]. Tuy nhiên, ông nhận thấy nguyên lý tương đối có thể mở rộng cho cả [[tương tác hấp dẫn|trường hấp dẫn]], và điều này dẫn đến sự ra đời của [[lý thuyết]] về hấp dẫn trong năm [[1916]] - năm ông xuất bản một bài báo về [[thuyết tương đối tổng quát]]. Ông tiếp tục nghiên cứu các bài toán của [[cơ học thống kê]] và lý thuyết [[lượng tử]], trong đó đưa ra những giải thích về [[Lý thuyết hạt ánh sáng|lý thuyết hạt]] và [[chuyển động Brown|sự chuyển động của các phân tử]]. Ông cũng nghiên cứu các tính chất [[nhiệt học]] của [[ánh sáng]] và đặt cơ sở cho lý thuyết [[photon|lượng tử ánh sáng]]. Năm [[1917]], Einstein sử dụng thuyết tương đối tổng quát để miêu tả mô hình [[cấu trúc]] của toàn thể [[vũ trụ]].<ref name=Nobel>[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2011/advanced-physicsprize2011.pdf "Scientific Background on the Nobel Prize in Physics 2011. The accelerating universe." (page 2)] Nobelprize.org.</ref> Cùng với [[Satyendra Nath Bose]], năm [[1924]]-[[1925]] ông tiên đoán một trạng thái vật chất mới đó là [[ngưng tụ Bose-Einstein]] của những hệ lượng tử ở trạng thái gần [[độ không tuyệt đối]].<ref name="Einstein 1924">{{Harvnb|Einstein|1924}}</ref> Tuy cũng là cha đẻ của thuyết lượng tử, nhưng ông lại tỏ ra khắt khe với lý thuyết này. Điều này thể hiện qua những [[tranh luận]] của ông với [[Niels Bohr]] và [[nghịch lý EPR]] về lý thuyết lượng tử.<ref name="A Pais">Pais, Abraham (1982): Subtle is the Lord: The science and the life of Albert Einstein. Oxford University Press, trang 440</ref>

Khi ông đang thăm [[Hoa Kỳ]] thì [[Adolf Hitler]] lên nắm quyền vào năm [[1933]], do vậy ông đã không trở lại nước [[Đức]], nơi ông đang là [[giáo sư]] ở [[Viện Hàn lâm Khoa học Phổ|Viện Hàn lâm Khoa học Berlin]]. Ông định cư tại [[Hoa Kỳ]] và chính thức trở thành [[Người Mỹ|công dân Mỹ]] vào năm [[1940]].<ref name="misc">{{Chú thích web |url=http://www.einstein-website.de/z_information/variousthings.html |tiêu đề=Various things about Albert Einstein |last=Hans-Josef |first=Küpper |year=2000 |nhà xuất bản=einstein-website.de |ngày truy cập=ngày 18 tháng 7 năm 2009 |archive-date=2011-07-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110722183129/http://www.einstein-website.de/z_information/variousthings.html |url-status=dead }}</ref> Vào lúc sắp diễn ra [[Chiến tranh thế giới thứ hai|Chiến tranh thế giới lần hai]], ông đã ký vào một lá thư cảnh báo Tổng thống [[Franklin D. Roosevelt]] rằng [[Đức Quốc Xã]] có thể đang nghiên cứu phát triển "một loại bom mới cực kỳ nguy hiểm" và khuyến cáo nước [[Mỹ]] nên có những nghiên cứu tương tự. Điều đó dẫn đến sự ra đời của [[Dự án Manhattan]] sau này. Einstein ủng hộ việc bảo vệ các lực lượng [[Đồng Minh]], nhưng nhìn chung, ông chống lại việc sử dụng phát kiến mới về [[phản ứng phân hạch hạt nhân|phân hạch hạt nhân]] làm [[vũ khí]]. Sau này, cùng với [[nhà triết học]] người [[Anh]] [[Bertrand Russell]], ông đã ký [[Tuyên ngôn Russell–Einstein]], nêu bật sự nguy hiểm của [[vũ khí hạt nhân]]. Einstein làm việc tại [[Viện nghiên cứu cao cấp Princeton|Viện Nghiên cứu Cao cấp]] ở [[Princeton, New Jersey]] cho đến khi ông qua đời vào năm [[1955]].

Einstein đã công bố hơn 300 bài báo khoa học và hơn 150 bài viết khác về những chủ đề khác nhau, ông cũng nhận được nhiều [[Học vị|bằng]] [[Tiến sĩ khoa học|tiến sĩ]] [[danh dự]] trong [[khoa học]], [[y học]] và [[triết học]] từ nhiều cơ sở [[Giáo dục bậc cao|giáo dục đại học]] ở [[châu Âu]] và [[Bắc Mỹ]].<ref name=Nobel/><ref name="Paul Arthur Schilpp, editor 1951 730–746">{{chú thích|author=Paul Arthur Schilpp, editor|title=Albert Einstein: Philosopher-Scientist, Volume II|pages=730–746|year=1951|location=New York|publisher=Harper and Brothers Publishers (Harper Torchbook edition)}}His non-scientific works include: ''About Zionism: Speeches and Lectures by Professor Albert Einstein'' (1930), "Why War?" (1933, co-authored by [[Sigmund Freud]]), ''The World As I See It'' (1934), ''Out of My Later Years'' (1950), and a book on science for the general reader, ''The Evolution of Physics'' (1938, co-authored by [[Leopold Infeld]]).</ref> Ông được tạp chí [[Time (tạp chí)|Time]] bầu chọn là [[Time 100: Danh sách nhân vật ảnh hưởng nhất trên thế giới thế kỷ 20|người có ảnh hưởng nhất]] [[thế kỷ 20]].<ref>{{Chú thích web|url=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,993017,00.html|title=Person Of The Century: Albert Einstein|author=Frederic Golden|date = ngày 31 tháng 12 năm 1999 |publisher=Time|access-date = ngày 28 tháng 11 năm 2019}}</ref>

==Tiểu sử==
===Thời niên thiếu và trường học===
[[Tập tin:Albert Einstein at the age of three (1882).jpg|alt=A young boy with short hair and a round face, wearing a white collar and large bow, with vest, coat, skirt and high boots. He is leaning against an ornate chair.|nhỏ|trái|Einstein năm 3 tuổi.]]
[[Tập tin:Albert Einstein as a child.jpg|alt=Studio photo of a boy seated in a relaxed posture and wearing a suit, posed in front of a backdrop of scenery.|nhỏ|trái|Albert Einstein năm [[1893]] (14 tuổi). Từ [[Euclid]], Einstein bắt đầu hiểu về lý luận logic, đến 12 tuổi, cậu đã học [[hình học Euclid]]. Ngay sau đó cậu bắt đầu khảo cứu giải tích các đại lượng vô cùng bé. 16 tuổi, cậu thực hiện thí nghiệm tưởng tượng đầu tiên nổi tiếng của mình trong đấy cậu hình dung ra sẽ như thế nào khi mình chạy cùng với tia sáng.<ref>{{Harv|Einstein|1979}}</ref>]]
[[Tập tin:Albert Einstein's exam of maturity grades (color2).jpg|alt=Einstein's matriculation certificate at the age of 17. The heading reads "The Education Committee of the Canton of Aargau." His scores were German 5, French 3, Italian 5, History 6, Geography 4, Algebra 6, Geometry 6, Descriptive Geometry 6, Physics 6, Chemistry 5, Natural History 5, Art Drawing 4, Technical Drawing 4. The scores are 6 = excellent, 5 = good, 4 = sufficient, 3 = poor, 2 = very poor, 1 = unusable.|nhỏ|Bảng điểm của Einstein lúc 17 tuổi, cho thấy kết quả thi ở Trường Aargau Kantonsschule (thang điểm 1-6).]]

Albert Einstein sinh ra trong một gia đình gốc [[Người Do Thái|Do Thái]] tại thành phố [[Ulm]], bên dòng [[sông Danube]], tiểu bang [[Baden-Württemberg]], nước [[Đức]] ngày [[14 tháng 3]] năm [[1879]].<ref name=Bio>{{chú thích|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-bio.html|title=Albert Einstein – Biography|access-date =ngày 7 tháng 3 năm 2007|publisher= [[Quỹ Nobel]]}}</ref> Bố là ông Hermann Einstein, một [[Kỹ sư|kĩ sư]] đồng thời là nhân viên bán hàng, còn mẹ là Pauline Einstein (nhũ danh Koch). Năm [[1880]], gia đình chuyển đến [[München]], tại đây bố và bác ông mở công ty Elektrotechnische Fabrik J. Einstein & Cie, chuyên sản xuất các thiết bị [[điện một chiều]].<ref name=Bio/>

Dù là dân Do Thái, gia đình Einstein không theo [[Do Thái giáo]]. Albert học [[trường tiểu học]] [[Công giáo]] lúc 5 tuổi trong vòng 3 năm. Sau đó, lên 8 tuổi, Einstein được chuyển đến trường [[:en:Luitpold Gymnasium|Luitpold Gymnasium]] nơi cậu học tiểu học và [[Trung học cơ sở|trung học]] trong vòng 7 năm trước khi rời nước Đức.<ref name="Stachel2002">{{chú thích |author=John J. Stachel |title=Einstein from "B" to "Z" |url=http://books.google.com/books?id=OAsQ_hFjhrAC&pg=PA59 |access-date =ngày 20 tháng 2 năm 2011 |year=2002 |publisher=Springer |isbn=978-0-8176-4143-6 |pages=59–61}}</ref> Mặc dù lúc còn bé, Einstein nói rất khó khăn, nhưng cậu vẫn học giỏi các môn [[khoa học tự nhiên]] ở trường [[Công giáo]].<ref name = "archives" /> Ông là người viết tay phải;<ref name = "archives">{{Chú thích web|url=http://www.albert-einstein.org/article_handicap.html|tiêu đề=The Legend of the Dull-Witted Child Who Grew Up to Be a Genius|nhà xuất bản=Albert Einstein archives|ngày truy cập=ngày 23 tháng 7 năm 2012}}</ref><ref>{{Chú thích web|url=http://www.einstein-website.de/z_information/faq-e.html|tiêu đề=Frequently asked questions|nhà xuất bản=einstein-website.de|ngày truy cập=ngày 23 tháng 7 năm 2012|archive-date=2012-06-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20120626144758/http://www.einstein-website.de/z_information/faq-e.html|url-status=dead}}</ref> và không có hình ảnh cụ thể nào để tin một cách rộng rãi rằng<ref>{{Chú thích web|url=http://www.beinglefthanded.com/Left-Handed-Einstein.html|tiêu đề=Left Handed Einstein|nhà xuất bản=Being Left Handed.com|ngày truy cập=ngày 23 tháng 7 năm 2012|archive-date = ngày 13 tháng 7 năm 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120713095728/http://www.beinglefthanded.com/Left-Handed-Einstein.html|url-status=dead}}</ref> ông viết tay trái.

Bố Einstein có lần chỉ cho cậu cái [[la bàn]] bỏ túi, và Einstein nhận thấy phải có cái gì đó làm cho kim chuyển động, mặc dù chỉ có "[[không gian]] trống rỗng" quanh cái kim.<ref>{{chú thích |first=P. A. |last=Schilpp (Ed.) |title=Albert Einstein – Autobiographical Notes |pages=8–9 |publisher=Open Court Publishing Company |year=1979}}</ref> Khi lớn lên, Einstein tự làm các mô hình và thiết bị [[cơ học]] để nghịch và bắt đầu biểu lộ năng khiếu [[toán học]] của mình.<ref name=Bio/> Năm [[1889]], Max Talmud (sau đổi tên thành Max Talmey) chỉ cho cậu bé 10 tuổi Einstein những quyển sách cơ bản của khoa học, toán học và triết học, bao gồm ''[[Phê phán lý tính thuần túy]]'' của [[Immanuel Kant]] và cuốn ''[[Cơ sở (Euclid)|Cơ bản]]'' của [[Euclid]] (sau này Einstein gọi là "sách hình học nhỏ thần thánh").<ref name="HarvChemAE">Dudley Herschbach, "Einstein hồi sinh viên," Department of Chemistry and Chemical Biology, Harvard University, Cambridge, MA, USA, page 3, web: [https://www.chem.purdue.edu/courses/chm374/Articles%20etc/Herschbach_Einstein_2005.pdf]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140824021519/https://www.chem.purdue.edu/courses/chm374/Articles%20etc/Herschbach_Einstein_2005.pdf|date=2014-08-24}}<span> HarvardChem-Einstein-PDF</span>: Max Talmud thăm vào các ngày thứ Năm trong vòng sáu năm.</ref> Talmud là một sinh viên y khoa Do thái nghèo đến từ [[Ba Lan]]. Cộng đồng người Do thái sắp xếp cho Talmud ăn cùng với Einstein vào các ngày thứ Năm trong tuần trong vòng sáu năm. Trong thời gian này Talmud đã tận tâm hướng dẫn Einstein đến với nhiều chủ đề thú vị.{{#tag:ref| Sự phát triển trí thông minh của Albert được nuôi dạy chu đáo tại nhà. Mẹ cậu, một người tài năng về piano, dạy cho bọn trẻ niềm say mê âm nhạc. Bố cậu thường đọc to các tác phẩm của Schiller và Heine cho gia đình nghe. Bác Jakob đố Albert các câu đố toán học, mà cậu giải được với "niềm thích thú sâu đậm". Đáng chú ý nhất là Max Talmud, một sinh viên y khoa Do thái nghèo từ Ba Lan, "một người trong cộng đồng Do thái mà nhận được bữa ăn miễn phí từ gia đình Einstein." Talmud đến vào các tối thứ Năm trong khoảng sáu năm, và " giành các kiến thức của mình để kiểm tra những điều lôi cuốn Albert." Talmud đã đọc cho Albert và thảo luận nhiều cuốn sách cùng với cậu. Bao gồm khoảng hai mươi cuốn sách phổ biến khoa học mà đã thuyết phục Albert rằng "rất nhiều câu chuyện trong Kinh thánh là không đúng", và một quyển về hình học phẳng khiến Albert tự tìm tòi về toán học trong các năm đi học tiểu học. Talmud thậm chí còn đọc cho Albert các tác phẩm của Kant; và kết quả là Einstein đã kể cho các bạn cùng lớp về Kant một cách "đầy sinh động và thuyết phục"<ref>[http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,1607298-1,00.html Einstein & Faith.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231202163018/https://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,1607298-1,00.html |date=2023-12-02 }} Walter Isaacson Thursday, Apr.ngày 1 tháng 5 năm 2007. Những điều khơi dậy trí thông minh của Einstein đến từ một sinh viên nghèo người cùng ăn tối với gia đình Albert một lần trong tuần. Đó là một phong tục cũ của người Do thái cần phải mời một học giả tôn giáo (religious scholar) đến dự bữa ăn Sabbath; thay vào đó gia đình Einstein đã mời một sinh viên y đến vào thứ Năm hàng tuần. Tên của anh ta là Max Talmud, ông đến gia đình Einstein khi ông 21 tuổi và Albert mới 10 tuổi [<!-- http://www.chem.harvard.edu/herschbach/Einstein_Student.pdf --> [https://www.chem.purdue.edu/courses/chm374/Articles%20etc/Herschbach_Einstein_2005.pdf Einstein as a Student] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140824021519/https://www.chem.purdue.edu/courses/chm374/Articles%20etc/Herschbach_Einstein_2005.pdf |date=2014-08-24 }}, các trang 3–5.</ref>|group=fn}}

Năm [[1894]], công ty của bố cậu bị phá sản do ngành công nghiệp điện thay thế dòng điện một chiều (DC) bằng dòng [[Điện xoay chiều|Điện xoay chiều (AC)]]. Để tìm lĩnh vực kinh doanh mới, gia đình Einstein chuyển đến [[Ý]], ban đầu đến [[Milano|Milan]] vài tháng sau đó là [[Pavia]]. Khi gia đình chuyển đến [[Pavia]], Einstein ở lại [[München]] để hoàn thành việc học tại [[Luitpold Gymnasium]]. Bố Einstein dự định muốn anh theo học [[kĩ thuật điện]], nhưng Einstein tranh cãi với hội đồng giáo dục với việc học và dạy giáo điều tại đây. Sau này ông viết rằng tinh thần học và tính sáng tạo bị mất đi trong sự giới hạn của phương pháp dạy và [[học thuộc lòng]]. Cuối [[tháng 12]] năm [[1894]], anh tìm cách quay trở lại với gia đình ở [[Pavia]], với thuyết phục nhà trường cho anh nghỉ bằng cách dùng nhận xét của bác sĩ về sức khỏe của anh.<ref>A. Fölsing, ''Albert Einstein'', 1997, các trang 30-31.</ref> Trong thời gian ở Ý, Einstein đã viết một tiểu luận khoa học ngắn với nhan đề, "Khảo cứu trạng thái Ether trong từ trường".<ref>''Albert Einstein Collected Papers'', vol. 1 (1987), doc. 5.</ref><ref>{{chú thích |last =Mehra |first=Jagdish |contribution=Albert Einstein's first paper |title=The Golden Age of Physics |publisher=World Scientific |year=2001 |isbn=981-02-4985-3}}</ref>

Cuối hè [[1895]], ở tuổi 16, Einstein tham gia thi tuyển vào trường [[ETH Zürich|Bách khoa liên bang Thụy Sĩ]] ở [[Zürich|Zurich]] (tên Thụy Sĩ sau này [[ETH Zürich|Eidgenössische Polytechnische Schule]]). Ông không trúng tuyển do không đạt điểm chuẩn ở một số môn, mặc dù có điểm cao ở môn Vật lý và Toán học.<ref>A. Fölsing, ''Albert Einstein'', 1997, các trang 36-37.</ref> Theo lời khuyên của hiệu trưởng trường [[ETH Zürich]], anh tiếp tục học trường thành bang Aargau ở [[Aarau]], [[Thụy Sĩ]], năm 1895-96 để hoàn thiện bậc học phổ thông. Trong khi ở trọ với gia đình giáo sư [[Jost Winteler]], anh đã yêu cô con gái của gia đình tên là Marie. (Em gái Maja Einstein sau này lấy người con trai của Wintelet, Paul)<ref>{{Harvtxt|Highfield|Carter|1993|pp=21,31,56–57}}</ref> [[Tháng 1]] năm [[1896]], với sự đồng ý của bố anh, Einstein đã từ bỏ quyền công dân của [[vương quốc Württemberg]] để tránh nghĩa vụ quân sự.<ref>A. Fölsing, ''Albert Einstein'', 1997, p. 40.</ref> (Ông trở thành công dân [[Người Thụy Sĩ|Thụy Sĩ]] 5 năm sau, [[tháng 2]] năm [[1901]].)<ref>Fölsing 1997, p. 82.</ref> [[Tháng 9]] năm [[1896]], ông tốt nghiệp bậc học phổ thông của Thụy Sĩ với điểm số cao (bao gồm điểm 6 trong hai môn Vật lý và Toán học, theo thang điểm 1-6),<ref>''Collected Papers'', vol. 1, docs. 21-27.</ref> và ở tuổi 17, anh đỗ vào chương trình cử nhân sư phạm Vật lý và Toán học của trường [[ETH Zürich]]. Marie Winteler chuyển đến làm giáo viên ở [[Olsberg]], [[Thụy Sĩ]].

Trong cùng năm, [[Mileva Marić]], người vợ tương lai của Einstein, cũng vào trường [[ETH Zürich]] để học làm giáo viên Toán và Vật lý, và là thiếu nữ duy nhất trong 6 sinh viên của lớp học. Tình bạn của hai người phát triển thành tình yêu trong các năm sau đó và họ đã cùng nhau đọc các sách Vật lý mà Einstein đang quan tâm đến. Năm [[1900]], Einstein tốt nghiệp cử nhân sư phạm [[ETH Zürich]], nhưng Marić lại trượt bài thi do có điểm kém trong chuyên đề Lý thuyết hàm.<ref>''Albert Einstein Collected Papers'', vol.ngày 1 tháng 1 năm 1987, doc. 67.</ref> Đã có những ý kiến cho rằng [[Mileva Marić]] hỗ trợ cùng Einstein trong các bài báo đột phá năm [[1905]],<ref>Troemel-Ploetz, D., "Mileva Einstein-Marić: The Woman Who Did Einstein's Mathematics", ''Women's Studies Int. Forum'', vol. 13, no. 5, các trang 415–432, 1990.</ref><ref>{{chú thích
|url=http://philosci40.unibe.ch/lehre/winter99/einstein/Walker_Stachel.pdf
|title=Did Einstein Espouse his Spouse's Ideas?
|author=Walker, Evan Harris
|format=PDF
|date=February 1989
|publisher=Physics Today
|doi=10.1063/1.2810898
|postscript=.
|access-date=ngày 24 tháng 7 năm 2012
|archive-date=2009-11-16
|archive-url=https://web.archive.org/web/20091116203352/http://philosci40.unibe.ch/lehre/winter99/einstein/Walker_Stachel.pdf
}}</ref> nhưng các nhà lịch sử vật lý học không tìm thấy một chứng cứ nào cho những đóng góp của bà.<ref>Pais, A., ''Einstein Lived Here'', Oxford University Press, 1994, các trang 1–29.</ref><ref>Holton, G., ''Einstein, History, and Other Passions'', Harvard University Press, 1996, các trang 177–193.</ref><ref>Stachel, J., ''Einstein from B to Z'', Birkhäuser, 2002, các trang 26–38; 39–55. [http://books.google.com/books?id=OAsQ_hFjhrAC&printsec=frontcover&dq=Einstein+from+B+to+Z#v=onepage&q=Einstein%20from%20B%20to%20Z&f=false philoscience.unibe.ch]</ref><ref>Martinez, A. A., "Handling evidence in history: the case of Einstein's wife." ''School Science Review'', 86 (316), March 2005, các trang 49–56. [http://www.martinezwritings.com/m/Maric_files/EvidenceMaric.pdf PDF]</ref>

===Gia đình===
[[Tập tin:Einstein Albert Elsa LOC 32096u.jpg|nhỏ|Ảnh chụp Albert Einstein cùng với vợ, bà Elsa Einstein, [[1921]]]]
Cuối [[tháng 1]] năm [[1902]], khi Einstein đang ở Berne, Marić đã sinh con gái đầu lòng tên là [[Lieserl Einstein|Lieserl]] theo như thư từ trao đổi giữa hai người; lúc đó Mileva đang ở nhà bố mẹ đẻ mình sống ở [[Novi Sad]].<ref>This conclusion is from Einstein's correspondence with Marić. Lieserl is first mentioned in a letter from Einstein to Marić (who was staying with her family in or near Novi Sad at the time of Lieserl's birth) dated ngày 4 tháng 2 năm 1902 (''Collected papers'' Vol. 1, document 134).</ref> Tên đầy đủ của con họ không được biết, và Lieserl sống đến khoảng sau năm [[1903]] có thể là do bị sốt ban đỏ.<ref>{{Chú thích web |url=http://www.einstein-website.de/biographies/einsteinlieserl_content.html |ngày truy cập=2013-01-31 |tựa đề=Short life history: Lieserl Einstein-Maric<!-- Bot generated title --> |archive-date=2007-03-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070314234630/http://www.einstein-website.de/biographies/einsteinlieserl_content.html |url-status=dead }}</ref>

Einstein và Marić cưới nhau vào [[tháng 1]] năm [[1903]]. [[Tháng 5]] năm [[1904]], đứa con trai đầu tiên của hai người, [[Hans Albert Einstein]], sinh ra tại [[Bern]], [[Thụy Sĩ]]. Con trai thứ hai của họ, [[Eduard "Tete" Einstein]] sinh tại [[Zürich]] vào [[tháng 6]] năm [[1910]]. Năm [[1914]], Einstein dời đến [[Berlin]], trong khi vợ ông ở lại Zurich cùng với các con. Marić và Einstein ly dị ngày [[14 tháng 2]] năm [[1919]], sau khi sống [[ly thân]] trong 5 năm.

Einstein lấy người chị họ hàng người Đức [[Elsa Einstein|Elsa Löwenthal]] vào ngày [[2 tháng 6]] năm [[1919]], sau khi có mối quan hệ với cô từ [[1912]]. Hai người không có con chung và hai cô con gái riêng của Elsa được Albert đối xử như con đẻ, lấy họ của ông: Ilse Einstein và Margot Einstein.<ref name="Highfield193">{{Harvnb|Highfield|Carter|1993|p=193}}</ref> Năm [[1935]], Elsa Einstein được chẩn đoán các bệnh liên quan đến tim và thận; bà qua đời [[tháng 12]] năm [[1936]].<ref name="Highfield216">{{Harvnb|Highfield|Carter|1993|p=216}}</ref>

Albert Einstein có ba người con, [[Lieserl Einstein|Lieserl Maric]] ([[1902]] – 1903?), [[Hans Albert Einstein]] ([[1904]] – [[1973]]) và [[Gia đình Einstein#Eduard Einstein (con của Albert)|Eduard "Tete" Einstein]] ([[1910]] – [[1965]]), nhưng chỉ có Hans Albert kết hôn và có con. Chỉ có một người con ruột của Hans Albert còn sống sót đến tuổi trưởng thành là [[Bernhard Caesar Einstein]], một [[nhà vật lý]].

===Cục bằng sáng chế===
[[Tập tin:Einstein-with-habicht-and-solovine.jpg|nhỏ|trái|Từ trái sang phải: [[Conrad Habicht]], [[Maurice Solovine]] và Einstein, những người lập nên Viện hàn lâm Olympia]]
Sau khi tốt nghiệp đại học, Einstein đã mất gần hai năm khó khăn trong việc tìm một vị trí giảng dạy, cuối cùng bố của [[Marcel Grossmann]] nhờ quen biết với giám đốc cục sáng chế đã giúp ông làm việc tại [[Bern]], ở Cục liên bang về sở hữu trí tuệ, cục bằng sáng chế, với vị trí là người kiểm tra các bằng sáng chế.<ref>Bây giờ là {{chú thích |title=Viện sở hữu trí tuệ liên bang Thụy Sĩ - The Swiss Federal Institute of Intellectual Property |url=https://www.ipi.ch/index.php?id=245&L=3 |access-date=16 tháng 10 năm 2006 |archive-date=2015-10-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151029104738/https://www.ipi.ch/index.php?id=245&L=3 }}. Xem thêm {{chú thích|title=FAQ about Einstein and the Institute|url=https://www.ipi.ch/index.php?id=291&L=3|access-date=2013-02-21|archive-date=2012-07-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20120722051906/https://www.ipi.ch/index.php?id=291&L=3}}</ref> Ông đánh giá các sáng chế cho các thiết bị điện từ. Năm [[1903]], ông vào biên chế lâu năm của Cục sáng chế Thụy Sĩ, mặc dù ông đã vượt qua sự đề bạt cho đến khi ông "nắm bắt được công nghệ máy móc".<ref>Peter Galison, "Einstein's Clocks: The Question of Time" ''Critical Inquiry'' 26, no. 2 (Winter 2000): 355–389.</ref>

Nhiều công việc của ông tại Cục liên quan đến câu hỏi về sự truyền tín hiệu điện và sự đồng bộ hóa cơ-điện của đồng hồ, hai vấn đề kĩ thuật xuất hiện rõ ràng trong các thí nghiệm tưởng tượng mà đã dẫn Einstein tới kết luận quan trọng về bản chất của ánh sáng và sự liên hệ mật thiết giữa không gian và thời gian.<ref>Gallison, Question of Time.</ref>

Cùng với những người bạn ông gặp ở [[Bern]], Einstein đã thành lập một câu lạc bộ thảo luận hàng tuần về khoa học và triết học, mà ông nói đùa là "Viện hàn lâm Olympia". Họ thảo luận về các nghiên cứu của [[Henri Poincaré]], [[Ernst Mach]], and [[David Hume]], mà sau này ảnh hưởng đến sự nghiệp khoa học và quan điểm triết học của Einstein.

===Sự nghiệp hàn lâm===
[[Tập tin:Albert Einstein (Nobel).png|nhỏ|trái|Ảnh chính thức năm [[1921]] sau khi Einstein nhận [[Giải Nobel Vật lý]].]]
Năm [[1901]], ông công bố bài báo "Folgerungen aus den Kapillarität Erscheinungen" ("Các kết luận về hiện tượng mao dẫn") trên tạp chí nổi tiếng thời đó ''[[Annalen der Physik]]''.<ref>{{chú thích
|last = Galison
|first = Peter
|title = Einstein's Clocks, Poincaré's Maps: Empires of Time
|publisher=W.W. Norton
|location = New York
|year = 2003
|isbn = 0-393-02001-0 }}</ref> Ngày [[30 tháng 4]] năm [[1905]], Einstein hoàn thành luận án tiến sĩ của mình dưới sự hướng dẫn của giáo sư vật lý thực nghiệm [[Alfred Kleiner]]. Einstein được trao bằng tiến sĩ tại [[Đại học Zürich|Đại học Zurich]]. Luận án của ông có tiêu đề "Một cách mới xác định kích thước [[phân tử]]".<ref name="harv|Einstein|1905b">{{harv|Einstein|1905b}}</ref><ref>{{Chú thích web
| url = http://e-collection.library.ethz.ch/eserv/eth:30378/eth-30378-01.pdf
| tiêu đề = Eine Neue Bestimmung der Moleküldimensionen 
| nhà xuất bản = ETH Zürich 
| year=1905 
| ngày truy cập = ngày 2 tháng 10 năm 2015 | doi = 10.1002/andp.19063240204}}</ref> Trong cùng năm, mà ngày nay các nhà khoa học gọi là ''Năm kỳ diệu của Einstein'', ông công bố bốn bài báo đột phá, về [[hiệu ứng quang điện]], về chuyển động Brown, [[thuyết tương đối hẹp]], và sự tương đương khối lượng và năng lượng (''E''=''mc''<sup>2</sup>), khiến ông được chú ý tới trong giới hàn lâm trên toàn thế giới.

Năm [[1908]], giới khoa học coi ông là nhà khoa học hàng đầu, và [[Đại học Bern]] mời ông về làm giảng viên của trường. Các năm sau, ông viết đơn thôi việc tại cục bằng sáng chế và cũng thôi vị trí giảng viên để đảm nhiệm chức danh Privatdozent về vật lý <ref>{{Chú thích web |url=http://www.uzh.ch/about/portrait/history.html |tiêu đề=Universität Zürich: Geschichte |nhà xuất bản=Uzh.ch |ngày=ngày 2 tháng 12 năm 2010 |ngày truy cập=ngày 3 tháng 4 năm 2011 |archive-date=2018-06-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180605041826/http://www.uzh.ch/about/portrait/history.html |url-status=dead }}</ref> tại [[Đại học Zürich]]. Ông trở thành giáo sư thực thụ tại Đại học Karl-Ferdinand (nay là [[Đại học Charles ở Praha|Đại học Charles]]) ở [[Praha]] năm 1911. Năm 1914, ông trở lại Đức sau khi được bổ nhiệm làm giám đốc của Viện Kaiser Wilhelm về vật lý (1914–1932)<ref name="Kant">Kant, Horst. "Albert Einstein and the Kaiser Wilhelm Institute for Physics in Berlin". in Renn, Jürgen. "Albert Einstein – Chief Engineer of the Universe: One Hundred Authors for Einstein." Ed. Renn, Jürgen. ''Wiley-VCH''. 2005. các trang 166–169. ISBN 3-527-40574-7</ref> và giáo sư tại [[Đại học Humboldt, Berlin]], với một điều khoản đặc biệt trong bản hợp đồng cho phép ông được tự do trước những nghĩa vụ giảng dạy. Ông trở thành thành viên của [[Viện hàn lâm khoa học Phổ]]. Năm [[1916]], Einstein được bổ nhiệm làm chủ tịch của [[Hội Vật lý Đức]] ([[1916]]–[[1918]]).<ref>{{chú thích
|title=Albert Einstein: a biography
|first1=Alice
|last1=Calaprice
|first2=Trevor
|last2=Lipscombe
|publisher=Greenwood Publishing Group
|year=2005
|isbn=0-313-33080-8
|page=xix
|url=http://books.google.com/?id=5eWh2O_3OAQC}}, [http://books.google.com/books?id=5eWh2O_3OAQC&pg=PR19 Timeline, p. xix]
</ref><ref name=autogenerated3>Heilbron, 2000, p. 84.</ref>

Trong năm [[1911]], dựa trên những suy luận có từ năm [[1907]] về nhu cầu mở rộng thuyết tương đối đặc biệt, ông đã tìm ra hiện tượng dịch chuyển đỏ do hấp dẫn và tính toán độ lệch của tia sáng phát ra từ ngôi sao ở xa sẽ bị lệch bởi trường hấp dẫn của [[Mặt Trời]]. Tuy vậy giá trị tiên đoán chỉ bằng một nửa so với giá trị chính xác sau khi ông tìm ra được [[phương trình trường Einstein|phương trình trung tâm]] cho thuyết tương đối tổng quát ([[1915]]). Tiên đoán này được xác nhận bởi đoàn thám hiểm người Anh dẫn đầu bởi [[Arthur Eddington]] trong quá trình theo dõi [[nhật thực]] vào ngày [[29 tháng 5]] năm [[1919]]. Các tờ báo quốc tế nhanh chóng đăng tải sự kiện này và Einstein trở nên nổi tiếng toàn thế giới. Ngày [[7 tháng 11]] năm [[1919]], tờ báo tin tức hàng đầu của [[Anh]], ''[[The Times]]'' in một dòng chữ tựa đề trên trang nhất viết là: "Cách mạng trong Khoa học – Lý thuyết mới về Vũ trụ – Các tư tưởng của Newton đã bị lật nhào".<ref name="Eddington">{{chú thích|last = Andrzej |first = Stasiak |year = 2003 |title = Myths in science |journal=EMBO Reports |volume = 4 |issue = 3 |page = 236|doi =10.1038/sj.embor.embor779 |url = <!-- http://www.nature.com/embor/journal/v4/n3/full/embor779.html -->http://embor.embopress.org/content/4/3/236 |access-date =22 tháng 1 năm 2013}}</ref> Sau đó, rất nhiều câu hỏi xuất hiện liệu các đo đạc có đủ chính xác để công nhận tiên đoán. Cuối cùng thì những dữ liệu đo đạc của Eddington là đủ tin cậy và đoàn thám hiểm của ông thực sự đã xác nhận tiên đoán của Einstein.<ref>{{chú thích tạp chí|last=Kennefick|first=Daniel|date=March 2009|title=Testing relativity from the 1919 eclipse— a question of bias|journal=Physics Today|publisher=American Institute of Physics|location=College Park, MD|pages=37–42|issn=0031-9228}}</ref>

Năm [[1921]], Einstein nhận [[giải Nobel Vật lý]]. Do thuyết tương đối hẹp vẫn còn đang tranh cãi, nên hội đồng giải [[Giải Nobel Vật lý|Nobel]] đã trao giải cho ông vì những giải thích về hiện tượng điện quang và các đóng góp cho vật lý. Ông nhận [[huy chương Copley]] từ [[Hội Hoàng gia Luân Đôn|Hội Hoàng gia]] năm [[1925]].

===Thăm nước ngoài===

Einstein đến [[thành phố New York]] lần đầu tiên vào ngày [[2 tháng 4]] năm [[1921]], ở đây ông nhận được sự chào đón trọng thể từ thị trưởng thành phố, sau đó là ba tuần thuyết giảng và gặp gỡ nhiều người. Ông trình bày một số bài giảng ở [[Đại học Columbia]] và [[Đại học Princeton]], và ở [[Washington, D.C.|Washington D.C.]] ông đi cùng các đại diện của [[Viện hàn lâm Khoa học quốc gia Hoa Kỳ|Viện hàn lâm Khoa học Quốc gia]] đến thăm [[Nhà Trắng]]. Trên đường trở lại châu Âu, nhà triết học và chính khách người Anh Viscount Haldane đã mời ông tới [[Luân Đôn]], nơi ông gặp một vài nhà khoa học nổi tiếng, các chính trị gia và thực hiện một bài giảng ở trường [[Đại học King]].<ref>Hoffman and Dukas (1972), các trang 145–148; Fölsing (1997), các trang 499–508.</ref>

Năm [[1922]], ông đi du lịch và có các buổi phát biểu trong chuyến hành trình 6 tháng đến các nước [[châu Á]] và [[Palestine (khu vực)|Palestine]]. Các nước ông đến bao gồm [[Singapore]], [[Sri Lanka|Ceylon]], và [[Nhật Bản]], nơi ông có một loạt các bài giảng trước hàng nghìn [[Người Nhật|người dân Nhật Bản]]. Ông cũng đến diện kiến [[Nhật Hoàng|Nhật hoàng]] và hoàng hậu tại [[Hoàng cung Tokyo|Hoàng cung]]. Einstein sau đó thể hiện sự cảm mến cho người Nhật trong bức thư ông gửi cho con trai mình:<ref name=Isaacson2/> "Trong những người mà bố đã gặp, bố thích [[Người Nhật|người Nhật Bản]] nhất, vì họ là những người khiêm tốn, thông minh, chu đáo, và quan tâm tới nghệ thuật."<ref name=Isaacson2>Isaacson, Walter. ''Einstein: His Life and Universe'', Simon & Schuster (2007)</ref> Trên hành trình đến [[Nhật Bản]], ông cũng ghé thăm [[Hồng Kông]] và [[Thượng Hải]], đồng thời nghe tin mình được trao [[giải Nobel Vật lý]].<ref name="A Pais"/>

Khi trở về, ông cũng ghé qua [[Lãnh thổ Ủy trị Palestine|Palestine]], lúc đó là thuộc địa của Anh, trong 12 ngày và cũng là lần duy nhất viếng thăm vùng [[Trung Đông]] của ông. Nhà tiểu sử [[Walter Isaacson]] viết "Ông được chào đón bởi trong sự người Anh long trọng, như là một chính khách cao cấp hơn là một nhà vật lý lý thuyết", bao gồm một loạt pháo hiệu chào mừng khi đến dinh thự của toàn quyền Anh, Sir [[Herbert Samuel]]. Trong buổi tiếp, một đám đông đã vây quanh dinh thự để muốn trông thấy và nghe Einstein nói chuyện. Khi nói chuyện với thính giả, ông thể hiện niềm hạnh phúc của mình:

{{Quote|"Đây là một trong những ngày ý nghĩa lớn nhất của cuộc đời tôi. Trước đây, tôi luôn cảm thấy tiếc nuối một cái gì đó trong bản sắc người Do Thái, và đó là sự lãng quên trong chính mỗi người. Ngày nay, tôi thật hạnh phúc khi chứng kiến người Do Thái đã nhận ra chính họ và hành động để cho thế giới công nhận như là một dân tộc".<ref name=Isaacson/>}}

Ông cũng thăm [[Tây Ban Nha]] trước khi trở lại Đức. Năm [[1925]], ông viếng thăm [[Nam Mỹ]] bao gồm các thành phố [[Buenos Aires]], [[Rio de Janeiro]] và [[Montevideo]]. Năm [[1929]], ông thăm [[Bỉ]] và hoàng gia Bỉ.<ref name="A Pais"/>

===Định cư tại Mỹ===
[[Tập tin:112mercer.JPG|phải|nhỏ|200 px|Nhà của Einstein ở [[Princeton, New Jersey|Princeton]]]]
[[Tháng 2]] năm [[1933]] khi đang thăm [[Hoa Kỳ]], Einstein đã quyết định không trở lại nước Đức do [[Đảng Công nhân Đức Quốc gia Xã hội chủ nghĩa|Đảng Quốc xã]] lên nắm chính quyền.<ref>Fölsing (1997), p. 659.</ref><ref>Isaacson (2007), p. 404.</ref> Trước đó ông đến thăm các trường đại học [[Hoa Kỳ]] vào đầu năm [[1933]] và chuyến thăm lần thứ ba kéo dài hai tháng ở [[Viện Công nghệ California]] ở [[Pasadena, California|Pasadena]]. Ông và bà Elsa trở lại Bỉ bằng tàu biển vào cuối tháng 3. Trong chuyến hành trình, ông nghe được tin ngôi nhà và chiếc thuyền buồm của ông ở [[Berlin]] đã bị Đảng viên Quốc Xã tịch thu. Khi đến [[Antwerpen|Antwerp]] vào ngày [[28 tháng 3]], ông đã đến lãnh sự quán [[Đức Quốc Xã|Đức]] và chính thức từ bỏ quyền công dân [[Đức Quốc Xã|Đức]].<ref name=Isaacson/>

Đầu tháng 4, ông biết rằng chính phủ Đức đã thông qua các đạo luật ngăn cấm [[người Do Thái]] giữ bất kỳ một vị trí công việc nào, kể cả giảng viên tại các trường đại học.<ref name=Isaacson/> Một tháng sau, các công trình nghiên cứu của Einstein nằm trong mục tiêu đốt phát của Đảng Quốc xã, và bộ trưởng tuyên truyền [[Paul Joseph Göbbels|Joseph Goebbels]] công bố, "Tri thức Do Thái đã bị tiêu diệt."<ref name=Isaacson>Isaacson, Walter. ''Einstein: His Life and Universe'', Simon & Schuster (2007) các trang 407–410</ref>

Ông tạm trú tại [[Bỉ]] trong một vài tháng, trước khi chuyển sang [[Đế quốc Anh|Anh]].<ref>Hoffman, B. (1972), các trang 165–171</ref><ref>Fölsing, A. (1997), các trang 666–677.</ref> Trong một bức thư gửi cho người bạn, [[nhà vật lý]] [[Max Born]], người cũng đã rời nước [[Đức Quốc Xã|Đức]] và sống tại [[Đế quốc Anh|Anh]], Einstein viết, "... Tôi phải thừa nhận rằng mức độ tàn bạo và hèn nhát đến một cách thật bất ngờ."<ref name=Isaacson/>

Tháng 10 năm 1933 ông cùng bà Elsa quay trở lại Hoa Kỳ và đảm nhiệm chức vụ giáo sư tại [[Viện nghiên cứu cao cấp Princeton]] tại [[Princeton, New Jersey|Princeton]], [[New Jersey]]. Trường này ban đầu đề nghị ông làm việc trong thời gian một năm rưỡi.<ref>Clark (1971), p. 619.</ref><ref>Fölsing (1997), các trang 649, 678.</ref> Ông vẫn chưa quyết định về tương lai của mình (có nhiều trường đại học ở châu Âu mời ông về nghiên cứu, bao gồm Oxford), nhưng đến năm [[1935]] ông quyết định ở lại [[Hoa Kỳ]].<ref>Clark (1971), p.642.</ref><ref>Fölsing (1997), các trang 686-687.</ref> Ông làm việc tại Viện Princeton cho tới khi qua đời năm [[1955]].<ref>{{Chú thích web |url=http://www.ias.edu/people/einstein/in-brief |tiêu đề=In Brief |nhà xuất bản=Institute for Advanced Study |ngày truy cập=ngày 4 tháng 3 năm 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100329064405/http://www.ias.edu/people/einstein/in-brief |archive-date = ngày 29 tháng 3 năm 2010 |url-status=dead }}</ref> Tại viện cũng có các nhà khoa học lớn khác như [[John von Neumann]] và [[Kurt Gödel]]), ông cũng sớm hình thành tình bạn thân thiết với Gödel. Họ hay đi dạo những quãng đường dài để cùng nhau thảo luận về công việc của nhau. Trợ lý cuối cùng của ông là nhà vật lý Bruria Kaufman. Ở viện nghiên cứu, ông tiếp tục tập trung phát triển [[thuyết trường thống nhất]] nhưng đã không thành công. Einstein cũng luôn luôn giữ vững quan điểm của mình khi cho rằng lý thuyết [[cơ học lượng tử]] là không đầy đủ và không chứa yếu tố bất định. "Chúa không chơi xúc xắc".<ref name="A Pais"/>

====Chiến tranh thế giới lần II và dự án Manhattan====
[[Tập tin:Albert Einstein Head.jpg|nhỏ|Albert Einstein ([[1947]])]]
Năm [[1939]], một nhóm các nhà khoa học Hungary bao gồm [[nhà vật lý]] [[Leó Szilárd]] cố gắng cảnh báo [[Washington, D.C.|Washington]] rằng phe Quốc xã đang thực hiện các nghiên cứu [[vũ khí hạt nhân|bom nguyên tử]]. Tuy vậy cảnh báo của nhóm đã không gây sự chú ý đến giới chính trị.<ref name=Pritchard>{{chú thích báo | url = http://www.telegraph.co.uk/finance/comment/7970619/Obama-could-kill-fossil-fuels-overnight-with-a-nuclear-dash-for-thorium.html |location=Luân Đôn |work=The Daily Telegraph | title=Obama could kill fossil fuels overnight with a nuclear dash for thorium | first=Ambrose | last=Evans-Pritchard | date=ngày 29 tháng 8 năm 2010}}</ref> Einstein và Szilárd, cùng những nhà khoa học tị nạn khác gồm [[Edward Teller]] và [[Eugene Wigner]], "coi họ có trách nhiệm để cảnh báo người Mỹ khả năng của các nhà khoa học Đức có thể chế tạo thành công bom nguyên tử, và rằng Hitler rất quyết tâm có được vũ khí như vậy."<ref name=Isaacson2/><ref name=Gosling>Gosling, F.G. ''The Manhattan Project: Making the Atomic Bomb'', U.S Department of Energy, History Division (January 1999) p. vii</ref> Hè [[1939]], vài tháng trước khi nổ ra chiến tranh ở châu Âu, Szilárd khuyên mời Einstein ký vào một bức thư gửi đến tổng thống [[Franklin D. Roosevelt]] để cảnh báo ông về khả năng này. Bức thư cũng đề cập đến chính phủ Hoa Kỳ nên chú ý tới và tham gia trực tiếp vào nghiên cứu [[urani]] cũng như chuỗi phản ứng dây chuyền.

Bức thư được cho là có khả năng "thúc đẩy chính phủ Hoa Kỳ chấp nhận cho phép nghiên cứu vũ khí hạt nhân".<ref>Diehl, Sarah J.; Moltz, James Clay. [http://books.google.com/books?id=3PN-NEfl_U0C&pg=PA218&dq=Einstein+Roosevelt&num=30&cd=4#v=onepage&q=Letter%20from%20Einstein%20Roosevelt&f=false ''Nuclear Weapons and Nonproliferation: a Reference Handbook''], ABC-CLIO (2008) p. 218</ref> Tổng thống Roosevelt không thể gánh rủi ro khi Hitler sở hữu bom nguyên tử đầu tiên. Cùng với lá thư và buổi gặp của Einstein với Roosevelt, Hoa Kỳ tham gia vào cuộc "chạy đua" phát triển bom, tập trung vào đây rất nhiều nguồn lực tài chính, vật liệu, cơ sở cũng như các nhà khoa học lớn trong [[dự án Manhattan]]. Cuối cùng Hoa Kỳ trở thành nước duy nhất sở hữu bom nguyên tử trong thời gian chiến tranh thế giới lần II.

Đối với Einstein, "chiến tranh là căn bệnh... [và] ông kêu gọi chống lại chiến tranh." Nhưng năm [[1933]], sau khi [[Adolf Hitler|Hitler]] trở thành lãnh đạo tối cao ở Đức, "ông đã khẩn thiết kêu gọi các nước phương Tây chuẩn bị chống lại sự tấn công của nước Đức."<ref name=Stern/>{{rp|110}} Năm [[1954]], một năm trước khi qua đời, Einstein kể cho người bạn già của mình, [[Linus Pauling]], "Tôi đã gây ra một trong những lỗi lầm lớn nhất trong cuộc đời — đó là khi tôi ký vào bức thư gửi tổng thống Roosevelt khuyến nghị nên chế tạo bom nguyên tử; với một số biện hộ — sẽ nguy hiểm nếu người Đức có được nó..."<ref name="regret">Einstein: The Life and Times'' by Ronald Clark. page 752</ref>

====Công dân Mỹ====
[[Tập tin:Citizen-Einstein.jpg|nhỏ|trái|Albert Einstein nhận chứng chỉ công dân Mỹ từ thẩm phán Phillip Forman, [[1940]]]]
Einstein trở thành công dân Mỹ năm [[1940]] sau khi quyết định nghiên cứu ở [[Princeton, New Jersey|Princeton]], ông thể hiện sự đánh giá cao của mình về "[[chế độ nhân tài]]" trong văn hóa Mỹ so với châu Âu. Theo Isaacson, ông nhận ra "quyền cá nhân về suy nghĩ và phát ngôn thứ mà họ thích", mà không bị rào cản xã hội, và hệ quả là, từng cá nhân được "khuyến khích" trở lên sáng tạo hơn, một đặc điểm mà họ thừa hưởng từ nền giáo dục cơ sở. Einstein viết:
<blockquote>
Sự mới mẻ đến với đất nước này là đặc điểm dân chủ trong nhân dân. Không ai hạ mình trước người khác hay tầng lớp khác... Thanh niên Mỹ có may mắn không phải đối mặt với các rắc rối từ những truyền thống lỗi thời.<ref name=Isaacson/>
</blockquote>
Là thành viên của "Hiệp hội quốc gia vì sự tiến bộ của người da màu" (NAACP) tại Princeton đấu tranh cho quyền công dân của người Mỹ gốc Phi, Einstein có trao đổi thư từ với nhà hoạt động dân chủ [[W. E. B. Du Bois]], và năm [[1946]] Einstein gọi chủ nghĩa phân biệt chủng tộc ở Hoa Kỳ là "thứ bệnh tồi tệ nhất".<ref>Fred Jerome, Rodger Taylor (2006) ''[http://books.google.com/books?id=4d79VQdOfFUC&pg=PR10&dq=Einstein+on+Race+and+Racism+america's+worst+disease#v=onepage&q&f=false Einstein on Race and Racism]'' Rutgers University Press, 2006.</ref> Ông nói, "Định kiến phân biệt chủng tộc không may đã trở thành truyền thống ở Mỹ lan truyền qua từng thế hệ mà không bị phê phán. Chỉ có thể khắc phục định kiến này bằng giáo dục và giác ngộ".<ref>Calaprice, Alice (2005) ''[http://press.princeton.edu/chapters/s7921.html The new quotable Einstein] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140109054257/http://press.princeton.edu/chapters/s7921.html |date = ngày 9 tháng 1 năm 2014}}''. các trang148–149 Princeton University Press, 2005. See also ''[http://books.google.com/books?id=dLhVn-McDDgC&pg=PA226&dq=racism+americas+worst+disease+1946#v=onepage&q&f=false Odyssey in Climate Modeling, Global Warming, and Advising Five Presidents]''</ref>

Những năm cuối đời Einstein chuyển sang lối sống chay tịnh,<ref>{{Chú thích web |url=http://www.ivu.org/history/northam20a/einstein.html |tiêu đề=<!-- Literary indications of Einstein's vegetarianism -->North America: early 20th Century Albert Einstein (1879-1955)}} International Vegetarian</ref> với lý giải "người ăn chay sống bằng hiệu ứng vật lý thuần túy trên khí chất cơ thể sẽ ảnh hưởng có lợi nhất đến đa số nhân loại".<ref>{{chú thích |author=Jon Wynne-Tyson |year=1985 |title=The Extended Circle}}</ref>

Sau khi [[Chaim Weizmann]], vị tổng thống đầu tiên của [[Israel]], qua đời tháng 11 năm 1952, thủ tướng [[David Ben-Gurion]] đã đề xuất Einstein làm tổng thống kế nhiệm, chủ yếu với vai trò danh dự.<ref name=Time>{{chú thích báo |url=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,817454,00.html |title=ISRAEL: Einstein Declines |work=Time magazine |date=ngày 1 tháng 12 năm 1952 |access-date =ngày 31 tháng 3 năm 2010}}</ref> Đại sứ [[Israel]] ở Washington, [[Abba Eban]], giải thích lời đề nghị "thể hiện sự tôn trọng sâu sắc nhất của người dân Do Thái đối với ông".<ref name=Isaacson2/> Tuy thế Einstein đã từ chối lời đề nghị trong sự "xúc động sâu sắc":<ref>[http://antg.cand.com.vn/Ho-so-mat/Vi-sao-bac-hoc-Einstein-khong-muon-tro-thanh-Tong-thong-Israel-281489/ Vì sao bác học Einstein không muốn trở thành Tổng thống Israel?] Văn Hòa, An ninh thế giới, 7:10, 27/08/2005 (theo Historia)</ref>
{{cquote|Kính gửi ngài đại sứ. Tôi rất cảm động về lời đề nghị trở thành tổng thống Israel nhân danh Thủ tướng Ben Gourion, nhưng cũng rất buồn vì phải từ chối lời đề nghị này. Do cả cuộc đời của tôi chỉ biết cống hiến cho khoa học nên tôi cho rằng mình không đủ tố chất và kinh nghiệm để điều hành công việc của một quốc gia. Hơn nữa, tuổi tác và sức khỏe là rào cản vô hình khó có thể giúp tôi hoàn thành một nhiệm vụ quan trọng như vậy.

Thế nhưng cho dù có ở bất cứ nơi đâu, trong bất kỳ hoàn cảnh nào, tôi vẫn cố gắng làm tốt nhiệm vụ của một người Do Thái. Ước nguyện của tôi là muốn thấy một Nhà nước Do Thái chung sống hòa bình với các dân tộc Ả Rập khác. Tôi hy vọng đất nước Israel sẽ tìm được một người kế thừa xứng đáng cho cố Tổng thống Weizmann.
<ref name=Isaacson2/><ref name=Time/><ref>{{chú thích web |url=http://www.princetonhistory.org/museum_alberteinstein.cfm |title=Einstein in Princeton / Scientist, Humanitarian, Cultural Icon |publisher=Historical Society of Princeton |access-date=ngày 31 tháng 3 năm 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100427231817/http://www.princetonhistory.org/museum_alberteinstein.cfm |archive-date=2010-04-27 |url-status=dead }}</ref>
}}

===Qua đời===
Vào ngày 17 tháng 4 năm [[1955]], Albert Einstein bị chảy máu trong do vỡ động mạch chủ, mà trước đó đã được phẫu thuật bởi tiến sĩ [[Rudolph Nissen]] năm 1948.<ref>{{chú thích |url=http://www.medscape.com/viewarticle/436253 |title=The Case of the Scientist with a Pulsating Mass |date=14 tháng 6 năm 2002 |access-date =11 tháng 6 năm 2007}}</ref> Ông đã viết nháp chuẩn bị cho bài phát biểu trên truyền hình kỷ niệm ngày độc lập thứ bảy của nhà nước Israel khi trên đường đến bệnh viện, nhưng ông đã không kịp hoàn thành nó.<ref>{{chú thích
 | last = Albert Einstein Archives
 | first =
 | author-link =
 | last2 =
 | first2 =
 | author2-link =
 | publication-date =
 | date = tháng 4 năm 1955
 | year =
 | title =Draft of projected Telecast Israel Independence Day, tháng 4 năm 1955 (last statement ever written)
 | edition =
 | volume =
 | series =
 | publication-place =
 | place =Einstein Archives Online
 | publisher = Albert_Einstein
 | pages =
 | page =
 | id =
 | isbn =
 | doi =
 | oclc =
 | url = http://alberteinstein.info/vufind1/Record/EAR000020078
 | access-date = ngày 2 tháng 10 năm 2015}} [https://web.archive.org/web/20030607121514/http://alberteinstein.info/db/ViewImage.do?DocumentID=20078&Page=1 Bản lưu 7/6/2003]</ref> Einstein đã từ chối phẫu thuật, ông nói: "''Tôi muốn đi khi tôi muốn. Thật vô vị để duy trì cuộc sống giả tạo. Tôi đã hoàn thành chia sẻ của mình, đã đến lúc phải đi. Tôi sẽ ra đi trong thanh thản''."<ref>{{chú thích tạp chí |year=1995 |author=Cohen, J.R.; Graver, L.M. |title=The ruptured abdominal aortic aneurysm of Albert Einstein |volume =170 |issue=5 |pages =455–8 |journal=Surgery, Gynecology & Obstetrics |issn=0039-6087 |pmid=2183375 }}</ref> Ông mất trong bệnh viện Princeton vào sáng sớm hôm sau ở tuổi 76, nơi ông vẫn tiếp tục làm việc đến hơi thở cuối cùng. Thi thể Einstein được hỏa táng và tro được rải khắp nơi quanh vùng của Viện nghiên cứu cao cấp, Princeton, [[New Jersey]].<ref>{{chú thích |last =O'Connor |first =J.J. |last2 =Robertson |first2 =E.F. |chapter=Albert Einstein |title=The MacTutor History of Mathematics archive |publisher=School of Mathematics and Statistics, University of St. Andrews |year=1997 |chapter-url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Einstein.html |access-date =ngày 14 tháng 3 năm 2007 }}</ref><ref>{{chú thích |title=Dr. Albert Einstein Dies in Sleep at 76. World Mourns Loss of Great Scientist.
|quote=Princeton, New Jersey, 18 tháng 4 năm 1955. Dr. Albert Einstein, one of the great thinkers of the ages, died in his sleep here early today. |publisher=New York Times |date=19 tháng 4 năm 1955 |access-date =21 tháng 7 năm 2007}}</ref>
<!--[[Tập tin:Einstein brain.jpg|nhỏ|250px|Não người bình thường (A) và não Einstein (B)]]-->
Trong quá trình khám nghiệm tử thi, nhà nghiên cứu bệnh học thuộc bệnh viện Princeton, [[Thomas Stoltz Harvey]] đã mổ lấy não của Einstein để bảo quản, mà không được sự cho phép của gia đình ông, với hy vọng rằng khoa học thần kinh trong tương lai có thể khám phá ra điều làm Einstein trở nên thông minh.<ref>{{chú thích |url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=4602913 |title=The Long, Strange Journey of Einstein's Brain |access-date =3 tháng 10 năm 2007}}</ref>
{{clear}}

==Nhận xét về Einstein==
Trong bài điếu văn, nhà vật lý hạt nhân [[Robert Oppenheimer]] tổng kết lại về Einstein: "''Ông hầu như không có bản chất phức tạp và sự trần tục... Luôn luôn ở trong ông là sự thuần khiết tuyệt vời lúc như đứa trẻ lúc thì uyên thâm bướng bỉnh''."<ref name=Stern>Stern, Fritz. Essay, [http://books.google.com/books?id=zGzcV40b3IkC&pg=PA97&dq=E%3D+Einstein's+German+by+Fritz+Stern#v=onepage&q&f=false "Einstein's Germany"], ''E = Einstein: His Life, His Thought, and His Influence on Our Culture'', Sterling Publishing (2006) các trang 97–118</ref>

Tại phần nói đầu của cuốn sách "Subtle is the Lord..." nhà vật lý và lịch sử khoa học Abraham Pais viết: ''Nếu được nói một câu ngắn gọn về tiểu sử Einstein, tôi có thể nói rằng "ông là con người tự do nhất mà tôi đã từng biết", và một câu về sự nghiệp khoa học của ông, tôi có thể viết "giỏi hơn bất kỳ ai trước hoặc sau ông, ông biết cách phát minh ra các nguyên lý bất biến và biết cách sử dụng các định luật thống kê"''.<ref>{{chú thích |last = Pais |first = Abraham |year = 1982 |title = Subtle is the Lord. The Science and the Life of Albert Einstein |publisher = Oxford University Press |pages = xi |isbn = 019853907X }}</ref>

== Sự nghiệp khoa học ==
Trong suốt cuộc đời ông, Einstein xuất bản rất nhiều sách và hàng trăm bài báo. Phần lớn về vật lý, nhưng một số ít bày tỏ quan điểm chính trị cánh tả về [[chủ nghĩa hòa bình]], [[chủ nghĩa xã hội]], và [[chủ nghĩa phục quốc Do Thái|chủ nghĩa phục quốc Do thái]].<ref name="Paul Arthur Schilpp, editor 1951 730–746"/><ref name=autogenerated5>{{Chú thích web |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-bio.html |tiêu đề=Albert Einstein&nbsp;– Biography |ngày truy cập=ngày 7 tháng 3 năm 2007 |nhà xuất bản=[[Nobel Foundation]]| archive-url= https://web.archive.org/web/20070306133522/http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-bio.html| archive-date= ngày 6 tháng 3 năm 2007 <!--DASHBot-->| url-status=live}}</ref> Ngoài các nghiên cứu của cá nhân ông, ông còn hợp tác với nhiều nhà khoa học khác về các lĩnh vực khoa học như: Thống kê Bose–Einstein, máy làm lạnh Einstein và nhiều nghiên cứu khác.<ref name="Instituut-Lorentz">"[http://www.lorentz.leidenuniv.nl/history/Einstein_archive/ Einstein archive at the Instituut-Lorentz]." ''Instituut-Lorentz.'' 2005. Truy cập 21 tháng 11 năm 2005.</ref>

=== Vật lý những năm 1900 ===
Các bài báo ban đầu của Einstein bắt nguồn từ sự cố gắng chứng minh rằng [[nguyên tử]] tồn tại và có kích thước hữu hạn khác không.<ref name=PubList>{{de}}{{Chú thích web |author=Hans-Josef Kuepper |url=http://www.einstein-website.de/z_physics/wisspub-e.html |tiêu đề=List of Scientific Publications of Albert Einstein |nhà xuất bản=Einstein-website.de |ngày truy cập=ngày 2 tháng 10 năm 2015 |archive-date=2013-05-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130508071317/http://www.einstein-website.de/z_physics/wisspub-e.html |url-status=dead }}</ref> Tại thời điểm ông viết bài báo đầu tiên năm 1902, các nhà vật lý vẫn chưa chấp nhận hoàn toàn rằng nguyên tử tồn tại thực sự, mặc dù các nhà hóa học đã có những chứng cứ cụ thể từ các công trình của [[Antoine Lavoisier]] trước một thế kỷ. Lý do các nhà vật lý vẫn nghi ngờ là vì không có một lý thuyết nào ở thế kỷ XIX có thể giải thích đầy đủ tính chất của vật chất từ các tính chất của nguyên tử.

[[Ludwig Boltzmann]] là nhà vật lý thống kê hàng đầu của thế kỷ XIX, người đã đấu tranh nhiều năm để thuyết phục cộng đồng khoa học chấp nhận sự tồn tại của nguyên tử. Boltzmann đã đưa ra cách giải thích các định luật nhiệt động học, gợi ý rằng định luật tăng [[entropy]] có tính thống kê. Theo cách suy nghĩ của Boltzmann, entropy là logarit của số các trạng thái một hệ có được cấu hình bên trong. Lý do entropy tăng chỉ bởi vì xác suất để một hệ từ trạng thái đặc biệt với chỉ vài cấu hình bên trong chuyển sang hệ có nhiều trạng thái hơn là lớn. Trong khi cách giải thích thống kê của Boltzmann về entropy được công nhận rộng rãi ngày nay, và Einstein đã tin vào điều này, thì tại thời điểm đầu thế kỷ XX nó ít được mọi người để ý đến.

Ý tưởng thống kê được áp dụng thành công nhất khi giải thích tính chất của chất khí. [[James Clerk Maxwell]], một nhà vật lý học hàng đầu khác, đã tìm ra định luật phân bố vận tốc của các nguyên tử trong chất khí, và ông đi đến một kết luận ngạc nhiên là [[độ nhớt|tính nhớt]] của chất khí có thể độc lập với mật độ của nó. Về mặt trực giác, ma sát trong chất khí dường như bằng không khi mật độ đi về không, nhưng điều này không phải vậy, bởi vì đường di chuyển tự do trung bình của các nguyên tử trở lên rộng hơn tại mật độ thấp. Những thí nghiệm tiếp sau của Maxwell và vợ ông xác nhận tiên đoán kì lạ này. Các thí nghiệm khác trên chất khí và chân không, sử dụng một trống quay tách, cho thấy các nguyên tử trong chất khí có các vận tốc phân bố tuân theo định luật phân bố của Maxwell.

Bên cạnh những thành công này, cũng có những mâu thuẫn. Maxwell chú ý rằng tại nhiệt độ thấp, lý thuyết nguyên tử tiên đoán nhiệt dung riêng quá lớn. Trong [[cơ học thống kê]] cổ điển, mọi dao động điều hòa đơn giản (chuyển động kiểu lò xo) có nhiệt năng ''k''<sub>B</sub>''T'' ở nhiệt độ trung bình ''T'', do vậy [[nhiệt dung riêng]] của mọi lò xo là [[hằng số Boltzmann]]''k''<sub>B</sub>. Một chất rắn đơn nguyên tử với ''N''nguyên tử có thể được xem là ''N'' quả cầu nhỏ tương ứng với ''N'' nguyên tử gắn vào mỗi vị trí nút mạng với 3''N'' lò xo, do vậy nhiệt dung riêng của chất rắn là 3''Nk''<sub>B</sub>, một kết quả của định luật Dulong–Petit. Định luật đúng cho [[nhiệt độ và áp suất tiêu chuẩn|nhiệt độ phòng]], nhưng không đúng đối với nhiệt độ lạnh hơn. Tại gần 0K, nhiệt dung riêng bằng không.

Tương tự, một chất khí cấu thành từ phân tử hai nguyên tử có thể được xem là hai quả cầu gắn với nhau bởi một lò xo. Lò xo này có năng lượng ''k''<sub>B</sub>''T'' tại nhiệt độ cao, và cộng thêm vào một lượng nhiệt ''k''<sub>B</sub> cho nhiệt dung riêng ở nhiệt độ khoảng 1000 độ, nhưng tại nhiệt độ thấp lượng nhiệt thêm này sẽ biến mất. Tại 0 độ, mọi nhiệt dung riêng do sự quay và rung động đều biến mất. Kết quả này mâu thuẫn với vật lý cổ điển.

Những mâu thuẫn rõ ràng nhất là trong lý thuyết về sóng ánh sáng. Các sóng liên tục trong một hộp được coi như vô số lò xo chuyển động, mỗi cái tương ứng với sóng đứng. Mỗi sóng đứng có một nhiệt dung riêng xác định ''k''<sub>B</sub>, do đó tổng nhiệt dung riêng của sóng liên tục giống ánh sáng trở thành vô hạn trong cơ học cổ điển. Điều này rõ ràng là vi phạm đối với định luật bảo toàn năng lượng.

Những mâu thuẫn này dẫn đến nhiều người nói rằng nguyên tử không có tính vật lý, mà là toán học. Đáng chú ý trong số những người hoài nghi là [[Ernst Mach]], người theo triết học thực chứng mà đã dẫn ông đến nhu cầu là nếu nguyên tử tồn tại, thì nó có thể nhìn thấy được.<ref>Điều này trở thành có thể đến khi phát triển các thiết bị dò hạt anpha ở đầu thế kỷ XX. Rutherford mời Mach xem màn hình nhấp nháy trong phòng tối, nơi mà bản thân các hạt anpha va đập vào và được nhìn trực tiếp trên man tối.</ref> Mach tin rằng những nguyên tử này là một giả tưởng hữu dụng, mà trong thực tế chúng được giả sử là nhỏ vô hạn, do vậy [[hằng số Avogadro|số Avogadro]] là vô hạn, hoặc rất lớn để coi như vô hạn, và ''k''<sub>B</sub> là vô cùng nhỏ. Có những thí nghiệm có thể giải thích được bằng lý thuyết nguyên tử, nhưng lại có những thí nghiệm thì không thể giải thích được, và nó vẫn luôn là thế.

Einstein đã phản đối quan điểm này. Suốt sự nghiệp của mình, ông là một nhà duy thực. Ông tin rằng một lý thuyết phù hợp duy nhất có thể giải thích được mọi quan sát, lý thuyết này sẽ là một mô tả về cái thực sự đã diễn ra, và những điều ẩn sau nó. Từ đó ông cho rằng quan điểm về nguyên tử là đúng. Điều này dẫn ông đầu tiên đến với nhiệt động học, rồi đến vật lý thống kê, và lý thuyết nhiệt dung riêng của chất rắn.

Năm 1905, trong khi làm việc ở phòng cấp phát bằng sáng chế, tạp chí tiếng Đức hàng đầu ''[[Annalen der Physik]]'' đã xuất bản bốn bài báo của Einstein. Bốn bài báo sau này được coi là một cuộc cách mạng trong vật lý, và năm 1905 trở thành "năm kỳ diệu của Einstein".

[[Tập tin:Einstein patentoffice.jpg|nhỏ|Albert Einstein, 1905, ''Năm kỳ diệu'']] Ngày 30 tháng 4 năm 1905, Einstein hoàn thành luận án của mình dưới sự hướng dẫn của [[Alfred Kleiner]], giáo sư vật lý thực nghiệm. Einstein được trao bằng tiến sĩ ở [[Đại học Zürich|Đại học Zurich]]. Luận án của ông với tên "Một cách mới xác định kích thước phân tử".<ref name="harv|Einstein|1905b"/>

=== Thăng giáng nhiệt động và vật lý thống kê ===
{{chính|Vật lý thống kê}}

Các bài báo sớm nhất của Einstein đề cập đến [[nhiệt động lực học|nhiệt động học]]. Trong đó ông cố gắng giải thích các hiện tượng từ quan điểm thống kê của nguyên tử.<ref name=PubList/>

Nghiên cứu của ông trong năm 1903 và 1904 tập trung vào hiệu ứng kích thước nguyên tử hữu hạn tác động đến hiện tượng tán xạ. Giống như nghiên cứu của [[James Clerk Maxwell|Maxwell]], sự hữu hạn của kích thước nguyên tử dẫn đến các hiệu ứng có thể quan sát được. Nghiên cứu này nằm trong vấn đề chính của vật lý ở thời đại ông đó là tìm cách quan sát và chứng minh nguyên tử tồn tại. Chúng cũng là nội dung chính trong luận án tiến sĩ của ông.<ref>[http://www.pitt.edu/~jdnorton/Goodies/Einstein_stat_1905/index.html có thể xem tại đây ]</ref>

Kết quả chính đầu tiên của ông trong lĩnh vực này là lý thuyết thăng giáng nhiệt động. Khi ở trạng thái cân bằng, một hệ có entropy cực đại, và theo cách hiểu của thống kê, nó chỉ có thăng giáng nhỏ. Einstein chỉ ra rằng thăng giáng thống kê của vật thể vĩ mô, có thể được hoàn toàn xác định bởi đạo hàm bậc hai của entropy.

Nghiên cứu cách kiểm tra quan hệ này, ông đã có đột phá lớn năm 1905. Ông nhận ra rằng lý thuyết này tiên đoán một hiệu ứng quan sát được cho một vật có thể di chuyển xung quanh tự do khi nằm trong môi trường nguyên tử hoạt động. Vì vật có vận tốc ngẫu nhiên do vậy nó có thể di chuyển ngẫu nhiên, giống như một nguyên tử đơn lẻ. Động năng trung bình của vật này là <math>k_BT</math>, và thời gian giảm thăng giáng có thể được xác định hoàn toàn bởi định luật ma sát.

Định luật ma sát cho quả cầu nhỏ trong chất lỏng nhớt giống nước được khám phá bởi [[George Gabriel Stokes|George Stokes]]. Ông chỉ ra đối với vận tốc nhỏ, lực ma sát tỉ lệ với vận tốc, và bán kính của hạt. Quan hệ này được sử dụng để tính toán hạt chuyển động được một quãng đường bao nhiêu trong nước do chuyển động nhiệt ngẫu nhiên của nó, và Einstein chú ý là với những quả cầu kích thước khoảng một micron, chúng có thể di chuyển với vận tốc vài micron trong một giây. Chuyển động này đã được quan sát bởi nhà thực vật học Robert Brown dưới [[kính hiển vi]], hay [[chuyển động Brown]]. Einstein đã đồng nhất chuyển động này với tiên đoán của lý thuyết ông đưa ra. Từ thăng giáng gây ra chuyển động Brown cũng chính là thăng giáng vận tốc của các nguyên tử, nên việc đo chính xác chuyển động Brown sử dụng lý thuyết của Einstein đã cho thấy hằng số Boltzmann là khác không và cho phép đo được [[hằng số Avogadro|số Avogadro]].

Các thí nghiệm này được thực hiện vài năm sau đó, cho một ước lượng thô về số Avogadro phù hợp với ước lượng chính xác hơn của lý thuyết vật đen của [[Max Planck]], và thí nghiệm đo điện tích của [[Robert Millikan]].<ref>Điện tích của 1 mol electron đã được đo theo hằng số Faraday. Chia cho điện tích của 1 electron ta được số Avogadro.</ref> Không như các phương pháp khác, đòi hỏi của Einstein cần rất ít các điều giả sử lý thuyết hay vật lý mới, vì đã trực tiếp đo chuyển động của nguyên tử qua các hạt nhìn thấy được.

Lý thuyết của Einstein về chuyển động Brown là bài báo đầu tiên về lĩnh vực [[vật lý thống kê]]. Nó thiết lập mối liên hệ giữa thăng giáng nhiệt động và sự tiêu tán năng lượng. Điều này được Einstein chỉ ra là đúng đối với thăng giáng độc lập thời gian, nhưng trong bài báo về chuyển động Brown ông chỉ ra rằng tỉ số nghỉ động học (dynamical relaxation rates) được tính toán từ cơ học cổ điển có thể được dùng là tỉ số nghỉ thống kê (statistical relaxation rates) để dẫn ra định luật khuếch tán động học. Những quan hệ này gọi là phương trình Einstein trong lý thuyết động học phân tử.

Lý thuyết về chuyển động Brown đã mở đầu năm kỳ diệu của Einstein, nhưng nó cũng đóng vai trò quan trọng trong việc thuyết phục các nhà vật lý chấp nhận thuyết nguyên tử.<ref name=PubList/>

=== Thí nghiệm tưởng tượng và nguyên lý vật lý tiên nghiệm ===
Suy nghĩ của Einstein phải trải qua một sự thay đổi vào năm 1905. Ông đã hiểu rằng các tính chất lượng tử của ánh sáng có nghĩa là các phương trình Maxwell chỉ là lý thuyết xấp xỉ. Ông biết rằng các định luật mới có thể thay thế chúng, nhưng ông chưa biết làm thế nào để tìm ra các định luật này. Ông cảm thấy rằng ước đoán các mối quan hệ hình thức sẽ không đi đến đâu.

Thay vào đó ông quyết định tập trung vào các nguyên lý tiên nghiệm, chúng nói rằng các định luật vật lý có thể được hiểu là thỏa mãn trong những trường hợp rất rộng thậm chí trong những phạm vi mà chúng chưa từng được áp dụng hay kiểm nghiệm. Một ví dụ được các nhà vật lý chấp nhận rộng rãi của nguyên lý tiên nghiệm đó là tính bất biến quay (hay tính đối xứng quay, nói rằng các định luật vật lý là bất biến nếu chúng ta quay toàn bộ không gian chứa hệ theo một hướng khác). Nếu một lực mới được khám phá trong vật lý, lực này có thể lập tức được hiểu nó có tính bất biến quay mà không cần phải suy xét. Einstein đã hướng tìm các nguyên lý mới theo phương pháp bất biến này, để tìm ra các ý tưởng vật lý mới. Khi các nguyên lý cần tìm đã đủ, thì vật lý mới sẽ là lý thuyết phù hợp đơn giản nhất với các nguyên lý và các định luật đã được biết trước đó.

Nguyên lý tiên nghiệm tổng quát đầu tiên do Einstein tìm ra là [[nguyên lý tương đối]],<ref>{{chú thích sách
|title=The quantum beat: principles and applications of atomic clocks |edition=2 |first1=Fouad G. |last1=Major |publisher=Springer |year=2007 |isbn=0-387-69533-8 |page=142 |url=http://books.google.com/books?id=tmdr6Wx_2PYC}}</ref> theo đó chuyển động tịnh tiến đều không phân biệt được với trạng thái đứng im. Nguyên lý này được Hermann Minkowski mở rộng cho cả tính bất biến quay từ không gian vào không-thời gian. Những nguyên lý khác giả thiết bởi Einstein và sau đó mới được chứng minh là [[nguyên lý tương đương]] và nguyên lý bất biến đoạn nhiệt của số lượng tử. Một nguyên lý tổng quát khác của Einstein, còn gọi là [[nguyên lý Mach]], vẫn còn là vấn đề đang được tranh luận giữa các nhà khoa học.

Việc sử dụng các nguyên lý tiên nghiệm là một phương pháp đặc biệt độc đáo trong các nghiên cứu đầu tiên của Einstein, và nó trở thành một công cụ tiêu chuẩn trong vật lý hiện đại.

=== Lý thuyết tương đối hẹp ===
{{chính|Lịch sử thuyết tương đối hẹp}}

Bài báo năm 1905 của ông về điện động lực học các vật thể chuyển động giới thiệu ra [[thuyết tương đối hẹp|lý thuyết tương đối hẹp]], cho thấy [[tốc độ ánh sáng]] độc lập với trạng thái chuyển động của quan sát viên đã đòi hỏi những sự thay đổi cơ bản về khái niệm của sự đồng thời. Những hề quả của kết luận này bao gồm sự [[giãn thời gian]] và [[co độ dài]] (theo hướng chuyển động) của vật thể chuyển động tương đối đối với hệ quy chiếu của quan sát viên. Bài báo này cũng bác bỏ sự tồn tại của [[ête (vật lý)]] - một trong những vấn đề lớn của thời đó.<ref>{{harv|Einstein|1905d}}</ref>

Trong bài báo về ''[[sự tương đương khối lượng-năng lượng]]'', vấn đề này cũng đã được quan tâm tới trước đó bởi các khái niệm khác, Einstein đã rút ra từ các phương trình của thuyết tương đối hẹp hệ thức nổi tiếng trong thế kỷ XX: ''E'' = ''mc''<sup>2</sup>.<ref>{{chú thích|last = Hawking |first = S. W. |author-link = Stephen Hawking |year = 2001 |title = Vũ trụ trong vỏ hạt dẻ |publisher = Bantam Books |isbn = 0-55-380202-X}}</ref><ref name="EfB">{{chú thích |last = Schwartz |first = J. |last2 = McGuinness |first2 = M. |year = 1979 |title = Einstein cho người mới bắt đầu |publisher = Pantheon Books |isbn = 0-39-450588-3}}</ref> Hệ thức này cho thấy một khối lượng nhỏ [[sự tương đương khối lượng-năng lượng|tương đương]] với một năng lượng khổng lồ và nó là cơ sở cho lý thuyết [[năng lượng hạt nhân]].<ref>{{harv|Einstein|1905e}}</ref>

Nhiều năm sau đó, công trình của Einstein về thuyết tương đối đặc biệt năm 1905 vẫn còn là đề tài tranh cãi, nhưng ngay từ ban đầu nó đã được các nhà vật lý lớn ủng hộ, khởi đầu là [[Max Planck]].<ref>Thảo luận về sự chấp nhận thuyết tương đối trên toàn thế giới, cũng như những phản đối, xem bài viết của Thomas F.Glick, ed., ''The Comparative Reception of Relativity'' (Kluwer Academic Publishers, 1987), ISBN 90-277-2498-9.</ref><ref>{{chú thích |last = Pais |first = Abraham |year = 1982 |title = Subtle is the Lord. The Science and the Life of Albert Einstein |publisher = Oxford University Press |pages = 382–386 |isbn = 019853907X }}</ref>

=== Photon ===
{{chính|Photon}}

Trong một bài báo năm 1905,<ref>{{chú thích | last = Einstein | first = Albert | title = Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt | journal = Annalen der Physik | volume = 17 | pages = 132–148 | year = 1905 | url = http://www.zbp.univie.ac.at/dokumente/einstein1.pdf | access-date = 27 tháng 6 năm 2009 | archive-date = 2014-08-22 | archive-url = https://web.archive.org/web/20140822215426/http://www.zbp.univie.ac.at/dokumente/einstein1.pdf }}</ref> Einstein đã đặt ra một tiên đề đó là ánh sáng bao gồm các hạt rời rạc gọi là ''lượng tử''. Lượng tử ánh sáng của Einstein hầu như bị các nhà vật lý bác bỏ khi ông mới giới thiệu ý tưởng này, trong đó có [[Max Planck]] và [[Niels Bohr]]. Ý tưởng này chỉ được chấp nhận rộng rãi vào năm 1919, nhờ những thí nghiệm chi tiết của [[Robert Millikan]] về [[hiệu ứng quang điện]] thực hiện vào năm 1914,<ref name="Ref_Millikan">
{{chú thích tạp chí
 |last1=Millikan |first1=R.
 |year=1914
 |title=A Direct Determination of "''h''"
 |url=https://archive.org/details/sim_physical-review_1914-07_4_1/page/73 |journal=Physical Review
 |volume=4 |issue=1 |pages=73–75
 |bibcode=1914PhRv....4R..73M
 |doi=10.1103/PhysRev.4.73.2
}}</ref> và phép đo sự tán xạ Compton của [[Arthur Compton]].<ref name="quantum">{{chú thích |last = Pais |first = Abraham |year = 1982 |title = Subtle is the Lord. The Science and the Life of Albert Einstein |publisher = Oxford University Press |pages = Ch 6 |isbn = 019853907X }}</ref>

Bài báo của Einstein về các hạt ánh sáng hầu hết xuất phát từ các nghiên cứu về nhiệt động lực học. Ông không bị thúc đẩy bởi các thí nghiệm về hiệu ứng quang điện, mà không phù hợp với lý thuyết của ông trong vòng 50 năm sau. Einstein quan tâm đến entropy của ánh sáng tại nhiệt độ ''T'', và phân nó thành hai phần bao gồm phần tần số thấp và phần tần số cao. Phần ánh sáng tần số cao được miêu tả bởi [[định luật Wien]], có entropy giống hệt với entropy của các phân tử khí cổ điển.<ref name="quantum"/>

Từ entropy là số logarit của các trạng thái khả dĩ, Einstein kết luận là số các trạng thái của ánh sáng bước sóng ngắn trong một hộp với thể tích ''V'' bằng với số các trạng thái của một nhóm các hạt lượng tử trong cùng hộp. Do ông (không giống với những người khác) cảm thấy dễ chịu với cách giải thích thống kê, ông tin rằng tiên đề về ánh sáng được lượng tử hóa là một công cụ giải thích tính hợp lý cho entropy.

Điều này dẫn ông đến [[liên hệ Planck–Einstein]] là mỗi sóng với tần số ''f'' sẽ đồng hành với một tập hợp các [[photon]], mỗi hạt ứng với năng lượng ''hf'', trong đó h là [[hằng số Planck]]. Ông không thể bàn luận thêm, bởi vì Einstein không dám chắc các hạt liên hệ như thế nào với sóng. Nhưng ông đề nghị là ý tưởng này có thể giải thích các kết quả thí nghiệm khác, như [[hiệu ứng quang điện]].<ref>{{harv|Einstein|1905a}}.</ref>

=== Lượng tử hóa dao động nguyên tử ===
{{chính|Lý thuyết chất rắn Einstein}}
{{Vật lý vật chất ngưng tụ}}
Eiinstein tiếp tục nghiên cứu về [[cơ học lượng tử]] vào năm 1906, tìm cách giải thích sự dị thường của [[nhiệt dung riêng]] trong các [[chất rắn]]. Đây là ứng dụng đầu tiên của lý thuyết lượng tử vào một hệ cơ học.
Từ định luật Planck về phân bố bức xạ điện từ không cho kết quả về giá trị nhiệt dung riêng vô hạn, cùng ý tưởng này có thể được áp dụng cho chất rắn để khắc phục vấn đề nhiệt dung riêng vô hạn trong các chất này. Einstein đã chỉ ra [[Lý thuyết chất rắn Einstein|một mô hình đơn giản]] với giả thuyết là chuyển động của các nguyên tử trong chất rắn bị lượng tử hóa để giải thích tại sao nhiệt dung riêng của chất rắn lại trở về không khi tiến gần đến độ không tuyệt đối.<ref name="quantum" />

Mô hình của Einstein coi mỗi nguyên tử được kết nối với một lò xo tưởng tượng. Thay vì liên kết tất cả các nguyên tử với nhau, mà sẽ dẫn đến các sóng đứng với các loại tần số khác nhau, Einstein tưởng tượng ra mỗi nguyên tử được gắn tại một điểm trong không gian bởi chỉ một lò xo. Điều này không đúng về mặt vật lý, nhưng lý thuyết vẫn tiên đoán giá trị hữu hạn nhiệt dung riêng là 3''Nk''<sub>B</sub>, do số các dao động độc lập đều giống nhau.
 
Einstein từ đó giả sử là chuyển động trong mô hình này bị lượng tử hóa, tuân theo định luật Planck, do vậy mỗi chuyển động độc lập của lò xo có năng lượng bằng một số nguyên lần hf, trong đó f là tần số dao động. Với giả sử này, ông áp dụng phương pháp thống kê của Boltzmann để tính ra năng lượng trung bình của mỗi lò xo trong một khoảng thời gian. Kết quả thu được giống với kết quả của Planck cho ánh sáng: tại nhiệt độ mà ''k''<sub>B</sub>''T'' nhỏ hơn ''hf'', chuyển động bị ngưng lại (đóng băng), và nhiệt dung riêng tiến về 0.
 
Và Einstein kết luận là [[cơ học lượng tử]] có thể giải quyết được các vấn đề lớn trong vật lý cổ điển, như tính dị thường của nhiệt dung riêng. Các hạt hàm ý trong công thức trên bây giờ được gọi là [[photon]]. Vì mọi lò xo trong lý thuyết của Einstein đều có độ cứng như nhau, nên chúng dao động như nhau tại cùng một nhiệt độ, và điều này dẫn đến tiên đoán là nhiệt dung riêng tiến về 0 theo hàm lũy thừa khi nhiệt độ giảm đi về 0K.
 
Nghiên cứu này là nền tảng của [[vật lý vật chất ngưng tụ]] sau này.

=== Nguyên lý đoạn nhiệt và các biến tác động góc ===

Trong thập niên 1910, lý thuyết lượng tử đã mở rộng phạm vi áp dụng cho nhiều hệ thống khác nhau. Sau khi [[Ernest Rutherford]] khám phá ra sự tồn tại các hạt nhân và đề xuất các electron có quỹ đạo quanh hạt nhân giống như quỹ đạo của các hành tinh, [[Niels Bohr]] đã áp dụng các tiên đề của cơ học lượng tử được Planck và Einstein đưa ra và phát triển để giải thích chuyển động của electron trong nguyên tử, và của [[bảng tuần hoàn|bảng tuần hoàn các nguyên tố]].

Einstein đã đóng góp vào những phát triển này bằng liên hệ chúng với các tư tưởng của [[Wilhelm Wien]] năm 1898. Wien đã đưa ra giả thuyết về "bất biến đoạn nhiệt" của trạng thái cân bằng nhiệt cho phép mọi bức xạ của vật đen tại các nhiệt độ khác nhau được dẫn ra từ 'định luật dịch chuyển Wien. Einstein năm 1911 đã chú ý đến là cùng nguyên lý đoạn nhiệt này cũng chỉ ra các đại lượng bị lượng tử hóa trong chuyển động cơ học bất kì phải là bất biến đoạn nhiệt. [[Arnold Sommerfeld]] đã đồng nhất bất biến đoạn nhiệt này là biến tác dụng của cơ học cổ điển. Định luật tác dụng thay đổi được bị lượng tử hóa là nguyên lý cơ sở của thuyết lượng tử khi nó được biết từ 1900 đến 1925. (hay lý thuyết lượng tử cổ điển)

=== Lưỡng tính sóng - hạt ===
{{xem thêm|lưỡng tính sóng hạt}}

Mặc dù cục cấp bằng sáng chế đã bổ nhiệm Einstein làm nhân viên kĩ thuật kiểm tra hạng hai năm 1906, nhưng ông không hề từ bỏ sự nghiệp khoa học của mình. Năm 1908, ông trở thành ''giảng viên thỉnh giảng'' (privatdozent) tại trường [[Đại học Bern]].<ref>{{chú thích|last = Pais |first = Abraham |author-link = Abraham Pais |year = 1982 |title = Subtle is the Lord. The Science and the Life of Albert Einstein |publisher = Oxford University Press |isbn = 019853907X |page = 522 }}</ref> 
Trong "über die Entwicklung unserer Anschauungen über das Wesen und die Konstitution der Strahlung" ("[[s:The Development of Our Views on the Composition and Essence of Radiation|The Development of Our Views on the Composition and Essence of Radiation]]"), về sự lượng tử hóa của ánh sáng, và trong một bài báo đầu năm 1909, Einstein chỉ ra rằng lượng tử năng lượng của Planck phải có động lượng và có thể cư xử như các hạt điểm độc lập. Bài báo này đưa ra khái niệm ''[[photon]]'' (mặc dù [[Gilbert N. Lewis]] đặt tên gọi photon mãi tới năm 1926) và mở ra khái niệm [[lưỡng tính sóng-hạt]] trong [[cơ học lượng tử]]. Dựa trên ý tưởng của Planck và của Einstein về sóng có bản chất hạt, nhà vật lý [[Louis de Broglie]] đặt ra vấn đề ngược là hạt vật chất có bản chất sóng và khai sinh ra nguyên lý lưỡng tính sóng hạt của vật chất.<ref>{{MacTutor Biography|id=Broglie}}</ref>

=== Lý thuyết giới hạn trắng đục ===

Einstein đã quay trở lại vấn đề nhiễu loạn nhiệt động học, với suy nghĩ tìm cách giải quyết những sự thay đổi mật độ trong chất lỏng tại điểm giới hạn của nó. Thông thường, nhiễu loạn mật độ được khử bởi đạo hàm bậc hai của năng lượng tự do theo mật độ. Tại điểm giới hạn này, đạo hàm bằng không, dẫn đến những nhiễu loạn lớn. Hiệu ứng nhiễu loạn mật độ mà theo đó mọi bước sóng của ánh sáng bị tán xạ khi đi vào môi trường khác, làm cho chất lỏng nhìn trắng như sữa. Einstein liên hệ hiện tượng này với hiện tượng [[tán xạ Raleigh]], mà xảy ra khi độ lớn nhiễu loạn nhỏ hơn bước sóng, và hiện tượng này đã giải thích hiện tượng tại sao bầu trời có màu xanh.<ref name="Levenson">Levenson, Thomas. "[http://www.pbs.org/wgbh/nova/physics/einstein-genius-among-geniuses.html <!--Einstein’s Big Idea-->Einstein: Genius Among Geniuses]." ''[[PBS|Public Broadcasting Service]].'' 2005. Truy cập 25 tháng 2 năm 2006. [https://web.archive.org/web/19990202182900/http://www2.pbs.org/wgbh/nova/einstein/genius/ bản lưu 02/02/1999]</ref>
[[Tập tin:Einstein 1911 Solvay.jpg|alt=Upper body shot of man in suit, high white collar and bow tie.|nhỏ|trái| Einstein tại hội nghị Solvay năm 1911. Năm này ông trở thành phó giáo sư tại [[Đại học Zürich|Đại học Zurich]], và ngay sau đó ông trở thành giáo sư tại đại học Charles-Ferdinand ở [[Praha]].]]

=== Năng lượng điểm không ===
Trực giác vật lý của Einstein đã dẫn ông chú ý đến các năng lượng dao động Planck không thể có điểm không. Ông sửa lại giả thuyết Planck bằng cách cho trạng thái năng lượng thấp nhất của một đối tượng dao động bằng với {{frac|1|2}}''hf'', bằng một nửa khoảng năng lượng giữa hai mức. Sự thay đổi này được nghiên cứu cùng với [[Otto Stern]], trên cơ sở của nhiệt động học phân tử hai nguyên tử mà có thể tách ra thành hai nguyên tử tự do.

=== Nguyên lý tương đương ===
{{chính|Nguyên lý tương đương}}

Năm 1907, khi còn đang làm việc tại cuc bằng sáng chế, Einstein đã có cái mà ông gọi là "ý tưởng hạnh phúc nhất" trong đời ông. Ông nhận ra là nguyên lý tương đối có thể mở rộng sang trường hấp dẫn.
Ông suy nghĩ về trường hợp thang máy chuyển động với gia tốc đều nhưng không phải đặt trong trường hấp dẫn, và ông nhận ra là nó không thể khác biệt so với trường hợp thang máy im trong trường hấp dẫn không thay đổi.<ref>{{chú thích|author= Einstein, A. | title= Relativitätsprinzip und die aus demselben gezogenen Folgerungen (On the Relativity Principle and the Conclusions Drawn from It)| journal= Jahrbuch der Radioaktivität (Yearbook of Radioactivity) | volume= 4|pages= 411–462}} page 454 (Wir betrachen zwei Bewegung systeme...)</ref> Ông áp dụng thuyết tương đối hẹp để thấy tốc độ của các đồng hồ tại đỉnh thang máy gia tốc lên trên sẽ nhanh hơn tốc độ của đồng hồ ở sàn thang máy. Ông kết luận là tốc độ của đồng hồ phụ thuộc vào vị trí của chúng trong trường hấp dẫn, và hiệu giữa hai tốc độ đồng hồ tỉ lệ với thế năng hấp dẫn theo xấp xỉ bậc nhất.

Mặc du sự xấp xỉ này là thô, nó cho phép ông tính được độ lệch của tia sáng do hấp dẫn. Điều này làm cho ông tin tưởng rằng lý thuyết vô hướng về hấp dẫn được đề xuất bởi [[Gunnar Nordström]] là không đúng. Nhưng giá trị thực cho độ lệch mà ông tính ra nhỏ đi 2 lần so với giá trị thực, do xấp xỉ ông sử dụng không còn thỏa mãn đối với các vật thể di chuyển gần vận tốc của ánh sáng. Khi Einstein hoàn thiện thuyết tương đối tổng quát, ông đã sửa lại thiếu sót này và tiên đoán được giá trị đúng của độ lệch tia sáng đi gần Mặt Trời.
 
Từ Praha, Einstein đăng một bài báo về các hiệu ứng của hấp dẫn tác động lên ánh sáng, đặc biệt là [[dịch chuyển đỏ do hấp dẫn]] và độ lệch ánh sáng do hấp dẫn. Bài báo đã thúc đẩy các nhà thiên văn học xác định độ lệch tia sáng trong quá trình quan sát [[nhật thực]]. 
<ref>{{chú thích|last=Einstein |first=Albert |title=On the Influence of Gravity on the Propagation of Light |journal=Annalen der Physik |year=1911 |volume=35 |pages=898–908 |doi=10.1002/andp.19113401005}} (also in ''Collected Papers'' Vol. 3, document 23)</ref> Nhà thiên văn người Đức Erwin Finlay-Freundlich đã công bố tiên đoán của Einstein ra toàn thế giới để cộng đồng các nhà khoa học được biết đến.<ref name="Crelinston_1">Crelinsten, Jeffrey. "[http://press.princeton.edu/titles/8165.html Einstein’s Jury: The Race to Test Relativity]." ''Princeton University Press.'' 2006. Truy cập 13 tháng 3 năm 2007. ISBN 978-0-691-12310-3</ref>

Einstein đã suy nghĩ về bản chất trường hấp dẫn trong các năm 1909-1912, nghiên cứu các tính chất của chúng bằng các thí nghiệm tưởng tượng đơn giản. Trong đó có thí nghiệm về một cái đĩa quay. Einstein tưởng tượng ra một quan sát viên thực hiện các thí nghiệm trên một cái bàn quay. Ông chú ý rằng quan sát viên có thể đo được một giá trị khác cho hằng số toán học pi so với trong hình học Euclid. Lý do là vì bán kính của một đường tròn là không đổi do được đo với một cái thước không bị co độ dài, nhưng theo thuyết tương đối hẹp chu vi của đường tròn dường như lớn hơn do cái thước dùng để đo chu vi bị co ngắn lại.

Mặt khác Einstein tin tưởng rằng các định luật vật lý là cục bộ, được miêu tả bởi các hệ tọa độ cục bộ, ông kết luận rằng không thời gian có thể bị cong. Điều này dẫn ông đến nghiên cứu [[hình học Riemann]], và hình thành lên ngôn ngữ của thuyết tương đối tổng quát.

=== Thuyết tương đối rộng ===
{{chính|Lịch sử thuyết tương đối rộng}}
{{Thuyết tương đối rộng}}
Năm [[1912]], Einstein trở lại [[Thụy Sĩ]] để nhận chức danh giáo sư tại nơi ông từng học, trường ETH. Khi ông trở lại Zurich, ngay lập tức ông đến thăm người bạn cùng lớp đại học ETH là [[Marcel Grossmann]], bây giờ trở thành giáo sư toán học. Einstein đã hỏi Grossmann có thứ hình học miêu tả không gian cong không và ông ta đã giới thiệu cho ông [[hình học Riemann]] và tổng quát hơn là [[hình học vi phân]]. Theo đề nghị của nhà toán học người [[Ý]] [[Tullio Levi-Civita]], Einstein bắt đầu khám phá ra sự hữu ích của nguyên lý [[hiệp biến tổng quát]] (cơ bản là sử dụng [[tenxơ]]) cho lý thuyết hấp dẫn mới của ông. Có lúc Einstein nghĩ rằng có một số sai lầm với cách tiếp cận này, nhưng sau đó ông đã quay trở lại với nó, và cuối năm 1915, ông đã công bố [[thuyết tương đối rộng]] theo dạng ngày nay của lý thuyết.<ref name="autogenerated1">{{Harv|Einstein|1915}}</ref> Lý thuyết này giải thích hấp dẫn là do sự cong của không thời gian do vật chất, ảnh hưởng tới chuyển động quán tính của các vật chất khác. Trong [[chiến tranh thế giới thứ nhất|chiến tranh thế giới lần thứ nhất]], nghiên cứu của các nhà khoa học thuộc [[Liên minh Trung tâm|Liên minh trung tâm]] chỉ có thể được thực hiện tại các viện Hàn lâm của liên minh này, vì lý do an ninh quốc gia. Một vài nghiên cứu của Einstein đã đến được [[Vương quốc Anh]] và [[Hoa Kỳ]] thông qua nỗ lỗ lực của nhà vật lý người [[Áo]] [[Paul Ehrenfest]] và của các nhà vật lý người [[Hà Lan]], đặc biệt là Nobel gia [[Hendrik Lorentz]] và [[Willem de Sitter]] của [[Đại học Leiden]]. Sau khi chiến tranh kết thúc, Einstein vẫn duy trì mối liên hệ của ông với trường Đại học Leiden, và nhận làm giáo sư đặc biệt cho trường này trong mười năm, từ 1920 đến 1930, Einstein thường xuyên đến Hà Lan để giảng dạy.<ref>{{chú thích|url=http://www.lorentz.leidenuniv.nl/history/einstein/einstein.html|title=Two friends in Leiden|access-date =11 tháng 6 năm 2007}}</ref>

[[Tập tin:1919 eclipse positive.jpg|alt=Black circle covering the sun, rays visible around it, in a dark sky.|trái|nhỏ|Bức ảnh chụp [[nhật thực]] của [[Arthur Eddington|Eddington]], xác nhận tiên đoán của lý thuyết Einstein rằng ánh sáng bị "bẻ cong." Vào ngày [[7 tháng 11]] năm [[1919]], tạp chí hàng đầu của [[vương quốc Anh]] ''[[The Times]]'' được phát hành với tiêu đề: "Cách mạng trong khoa học – Lý thuyết mới của vũ trụ – Tư tưởng của Newton đã bị lật đổ."<ref name=autogenerated2>{{chú thích|last = Andrzej |first = Stasiak |year = 2003 |title = Myths in science |journal = EMBO reports |volume = 4 |issue = 3 |page = 236|doi =10.1038/sj.embor.embor779 |id = |url = <!-- http://www.nature.com/embor/journal/v4/n3/full/embor779.html -->http://embor.embopress.org/content/4/3/236 |access-date = ngày 31 tháng 3 năm 2007}}</ref>]]

Năm 1917, một vài nhà thiên văn học chấp nhận lời đề xuất năm 1911 của Einstein khi ông ở [[Praha]]. [[Đài quan sát núi Wilson]] ở [[California]], [[Hoa Kỳ]], công bố kết quả phân tích phổ của [[Mặt Trời]] cho thấy không có sự dịch chuyển đỏ do hấp dẫn.<ref>{{chú thích|last =Crelinsten |first =Jeffrey |title =Einstein's Jury: The Race to Test Relativity |isbn =978-0-691-12310-3 |publisher =Princeton University Press |pages = 103–108 |year =2006 |url =http://press.princeton.edu/titles/8165.html |access-date =ngày 13 tháng 3 năm 2007 }}</ref> Năm 1918, [[Đài quan sát Lick]], cũng ở California, thông báo rằng rất khó có thể bác bỏ được tiên đoán của Einstein, mặc dù kết quả của họ không được công bố.<ref>{{chú thích|last =Crelinsten |first =Jeffrey |title =Einstein's Jury: The Race to Test Relativity |isbn =978-0-691-12310-3 |publisher =Princeton University Press |pages = 114–119 |year =2006 |url =http://press.princeton.edu/titles/8165.html |access-date =ngày 13 tháng 3 năm 2007 }}</ref>
 
Tuy nhiên vào tháng 5 năm 1919, một đội các nhà thiên văn học do [[Arthur Eddington|Arthur Stanley Eddington]] dẫn đầu đã xác nhận rằng tiên đoán của Einstein về [[thấu kính hấp dẫn|sự bẻ cong của tia sáng do hấp dẫn]] của [[Mặt Trời]] trong khi chụp các bức ảnh trong quá trình [[nhật thực]] tại [[Príncipe]], một hòn đảo nằm phía tây [[châu Phi]] đồng thời với một đoàn thám hiểm ở [[Sobral, Ceará|Sobral]], phía bắc [[Brasil]].<ref name="Crelinston_1"/> Nobel gia [[Max Born]] tán dương thuyết tương đối tổng quát như là "một kỳ công lớn nhất của tư duy con người về tự nhiên";<ref>{{chú thích 
| title = The genius of space and time 
| url = http://www.theguardian.com/books/2005/sep/17/featuresreviews.guardianreview4 
| publisher = The Guardian |date = 17 tháng 9 năm 2005 |access-date = ngày 31 tháng 3 năm 2007 }}</ref> và Nobel gia người Anh [[Paul Dirac]] nói "nó có thể là khám phá khoa học lớn nhất đã từng được phát hiện".<ref name="schmidhuber">Jürgen Schmidhuber. "[http://people.idsia.ch/~juergen/einstein.html Albert Einstein (1879–1955) and the ’Greatest Scientific Discovery Ever’]." 2006. Truy cập 4 tháng 10 năm 2006.</ref> Các phương tiện thông tin quốc tế lan truyền khám phá này khiến Einstein trở nên nổi tiếng khắp thế giới.

Đã có những ý kiến cho rằng việc kiểm tra lại các bức ảnh của đoàn thám hiểm Eddington cho thấy độ lớn sai số của thí nghiệm bằng với kết quả thu được từ hiệu ứng mà Eddington đã đo để chứng minh, và đoàn thám hiểm người Anh năm 1962 đã kết luận là phương pháp đã đo là không đủ tin cậy.<ref name="Eddington"/> Sự bẻ cong của tia sáng trong quá trình nhật thực đã được xác nhận bởi các quan sát chính xác hơn sau đó.<ref>See the table in MathPages [http://www.mathpages.com/rr/s6-03/6-03.htm Bending Light]</ref> Về sau, nhiều thí nghiệm sau này đã xác nhận các tiên đoán của thuyết tương đối rộng.<ref name=autogenerated1 /> Cùng với sự mới nổi tiếng của Einstein, nhiều nhà khoa học Đức thời đó đã có những động thái để chống lại Einstein cũng như các công trình của ông.<ref name="Hentschel">{{chú thích |last = Hentschel |first = Klaus and Ann M. |year = 1996 |title = Physics and National Socialism: An Anthology of Primary Sources |pages = xxi |publisher = Birkhaeuser Verlag |isbn = 3-76-435312-0 |no-pp = true}}</ref><ref>For a discussion of nhà thiên văn họcs' attitudes and debates about relativity, see {{chú thích|last = Crelinsten |first = Jeffrey |title = Einstein's Jury: The Race to Test Relativity |publisher = Princeton University Press |year = 2006 |isbn = 0691123101}}, especially chapters 6, 9, 10 and 11.</ref>

====Sóng hấp dẫn====
Năm [[1916]], Einstein dự đoán tồn tại [[sóng hấp dẫn]],<ref>{{chú thích tạp chí|author=Einstein, A |title=Näherungsweise Integration der Feldgleichungen der Gravitation |date= June 1916 |url=http://einstein-annalen.mpiwg-berlin.mpg.de/related_texts/sitzungsberichte |journal=[[Viện Hàn lâm Khoa học Phổ|Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften Berlin]] |volume=part 1|pages=688–696}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí|author=Einstein, A |title=Über Gravitationswellen |date=1918 |url=http://einstein-annalen.mpiwg-berlin.mpg.de/related_texts/sitzungsberichte |journal=Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften Berlin|volume=part 1|pages=154–167}}</ref> những gợn sóng hình thành từ [[độ cong]] của [[không thời gian]] mà lan truyền từ nguồn ra bên ngoài như các [[sóng]], chúng mang theo năng lượng dưới dạng bức xạ hấp dẫn. Sự tồn tại của sóng hấp dẫn theo khuôn khổ của thuyết tương đối tổng quát là do [[bất biến Lorentz]] đưa đến hệ quả của vận tốc lan truyền hữu hạn đối với các tương tác vật lý mà hấp dẫn tham gia. Ngược lại, sóng hấp dẫn không thể tồn tại trong lý thuyết hấp dẫn của [[Issac Newton|Newton]], khi cho rằng tương tác hấp dẫn lan truyền một cách tức thì hay với vận tốc lớn vô hạn.

Sự phát hiện ra sóng hấp dẫn lần đầu tiên, một cách gián tiếp, đến từ những quan sát trong thập niên [[1970]] về cặp [[sao neutron]] quay trên quỹ đạo hẹp quanh nhau, [[PSR B1913+16]].<ref name="natgeo">{{chú thích báo|url=http://news.nationalgeographic.com/2016/02/160211-gravitational-waves-found-spacetime-science/|title=Found! Gravitational Waves, or a Wrinkle in Spacetime|work=Nadia Drake|publisher=National Geographic|date=ngày 11 tháng 2 năm 2016|access-date =ngày 6 tháng 7 năm 2016}}</ref> Quan sát cho thấy chu kỳ quỹ đạo của hệ giảm dần chứng tỏ hệ đang phát ra sóng hấp dẫn đúng như miêu tả của thuyết tương đối rộng.<ref name="natgeo"/><ref>{{Chú thích web|url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1993/press.html|tiêu đề=Gravity investigated with a binary pulsar-Press Release: The 1993 Nobel Prize in Physics|nhà xuất bản=Nobel Foundation|ngày truy cập=ngày 6 tháng 7 năm 2016}}</ref> Dự đoán của Einstein đã được xác nhận vào ngày 11 tháng 2 năm 2016, khi các nhà khoa học thuộc nhóm [[LIGO]] công bố [[quan sát trực tiếp sóng hấp dẫn lần đầu tiên|đã đo được trực tiếp sóng hấp dẫn lần đầu tiên]],<ref name="PRL-20160211">{{chú thích tạp chí |publisher=LIGO Scientific Collaboration and Virgo Collaboration |last1=Abbott |first1=Benjamin P. |title=Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger |url=http://journals.aps.org/prl/abstract/10.1103/PhysRevLett.116.061102 |journal=[[Phys. Rev. Lett.]] |volume=116 |issue=6 |pages=061102 |year=2016 |doi=10.1103/PhysRevLett.116.061102 |arxiv=1602.03837 |lay-summary=https://www.ligo.caltech.edu/system/media_files/binaries/301/original/detection-science-summary.pdf|bibcode = 2016PhRvL.116f1102A }}</ref> vào ngày 14 tháng 9 năm 2015, gần một trăm năm sau ngày ông đăng bài báo về sóng hấp dẫn.<ref name="natgeo"/><ref>{{Chú thích web|tiêu đề = Gravitational Waves: Ripples in the fabric of space-time|nhà xuất bản=LIGO {{!}} MIT|url = http://space.mit.edu/LIGO/more.html|website = space.mit.edu|ngày truy cập = ngày 12 tháng 2 năm 2016 |ngày = ngày 11 tháng 2 năm 2016}}</ref><ref>{{Chú thích web|tiêu đề = Scientists make first direct detection of gravitational waves|work=Jennifer Chu|url = http://news.mit.edu/2016/ligo-first-detection-gravitational-waves-0211|nhà xuất bản = MIT News|ngày truy cập = ngày 12 tháng 2 năm 2016}}</ref><ref>{{Chú thích web|tiêu đề = Einstein's gravitational waves 'seen' from black holes - BBC News|url = http://www.bbc.com/news/science-environment-35524440|website = BBC News|ngày truy cập = ngày 12 tháng 2 năm 2016 |ngôn ngữ = en-GB}}</ref><ref>{{chú thích báo|title = Gravitational Waves Detected, Confirming Einstein's Theory|url = http://www.nytimes.com/2016/02/12/science/ligo-gravitational-waves-black-holes-einstein.html|newspaper = The New York Times|date = ngày 11 tháng 2 năm 2016 |access-date = ngày 12 tháng 2 năm 2016 |issn = 0362-4331|first = Dennis|last = Overbye}}</ref>

=== Vũ trụ học ===
{{chính|Vũ trụ học}}

Năm 1917, Einstein đã áp dụng thuyết tương đối rộng cho mô hình cấu trúc của vũ trụ trên toàn bộ. Theo dòng suy nghĩ đương thời, ông muốn vũ trụ là vĩnh hằng và bất biến, nhưng trong thuyết mới của ông, sau một thời gian dài lực hấp dẫn có thể hút vật chất về nhau dẫn tới vũ trụ co lại. Để sửa điều này, Einstein đã thay đổi nhỏ thuyết tương đối tổng quát bằng cách đưa ra một khái niệm mới, [[hằng số vũ trụ|hằng số vũ trụ học]]. Với một hằng số vũ trụ dương, cân bằng chống lại lực hấp dẫn, vũ trụ có thể là [[vũ trụ tĩnh Einstein|quả cầu tĩnh vĩnh hằng]]<ref>{{Harv|Einstein|1917a}}</ref>

Einstein tin tưởng rằng một vũ trụ tĩnh có tính đối xứng cầu sẽ phù hợp về mặt triết học, bởi vì nó tuân theo [[nguyên lý Mach]]. Ông đã chỉ ra rằng thuyết tương đối tổng quát gắn chặt với nguyên lý Mach trong trường hợp mở rộng hiệu ứng [[kéo hệ quy chiếu]] bằng [[hấp dẫn từ|trường hấp dẫn từ]], nhưng ông biết rằng ý tưởng của Mach sẽ không đúng nếu vũ trụ cứ mở rộng ra vô hạn. Trong một vũ trụ đóng, ông tin rằng nguyên lý Mach sẽ được thỏa mãn.
 
Nguyên lý Mach cũng đã gây ra rất nhiều tranh cãi trong nhiều năm.
 
[[Tập tin:Albert Einstein photo 1920.jpg|alt=Einstein, sitting at a table, looks up from the papers he is reading and into the camera.|phải|nhỏ|Sau nhiều lần di chuyển của chồng, Mileva đã quyết định định cư hẳn cùng với các con ở Zurich năm 1914. Einstein đến Berlin một mình, tại đây ông trở thành thành viên của [[Viện hàn lâm Khoa học Phổ]] và là giáo sư tại [[Đại học Humboldt Berlin|Đại học Humboldt]] ở [[Berlin]], mặc dù với một điều khoản đặc biệt trong bản hợp đồng là ông sẽ được tự do trong việc phải giảng dạy. Einstein trở thành chủ tịch của [[Hội Vật lý Đức]] (1916-1918))<ref name=autogenerated3 /> và là giám đốc [[Viện Kaiser Wilhelm về Vật lý]] (1914–1932).<ref name=autogenerated4>Kant, Horst. "Albert Einstein and the Kaiser Wilhelm Institute for Physics in Berlin." in Renn, Jürgen. "Albert Einstein – Chief Engineer of the Universe: One Hundred Authors for Einstein." Ed. Renn, Jürgen. ''Wiley-VCH''. 2005. các trang 166–169. ISBN = 3527405747</ref>]]

=== Thuyết lượng tử hiện đại ===
{{chính|Phương trình Schrödinger}}

Năm 1917, tại đỉnh cao của công việc nghiên cứu thuyết tương đối, Einstein xuất bản một bài báo trong ''''Physikalische Zeitschrift'' đề xuất khả năng tồn tại [[phát xạ kích thích]], một quá trình vật lý giúp hiện thực được [[maser]] và [[laser]].<ref>{{Harv|Einstein|1917b}}</ref> Bài báo này chỉ ra rằng tính thống kê của sự hấp thụ và bức xạ ánh sáng chỉ có thể phù hợp với định luật phân bố Planck khi sự bức xạ của ánh sáng trong một chế độ với n [[photon]] sẽ gần với tính thống kê hơn so với sự bức xạ của ánh sáng trong chế độ không có photon. Bài báo này có ảnh hưởng lớn đến sự phát triển sau này của cơ học lượng tử, bởi vì nó là bài báo đầu tiên chỉ ra tính thống kê của sự chuyển dịch trạng thái nguyên tử tuân theo những định luật đơn giản. Einstein đã phát hiện ra nghiên cứu của [[Louis de Broglie]], và đã ủng hộ những ý tưởng của ông, khi Einstein lần đầu tiên nhận được những ý tưởng phác thảo này. Một bài báo lớn khác trong thời kì này, Einstein đã viết ra phương trình sóng cho [[sóng vật chất|các sóng de Broglie]], trong đó Einstein đã đề xuất từ [[phương trình Hamilton–Jacobi]] của cơ học. Bài báo này đã khích lệ các nghiên cứu của Schrödinger năm 1926.

=== Thống kê Bose–Einstein ===
{{chính|Ngưng tụ Bose–Einstein}}

Năm 1924, Einstein nhận được một miêu tả về mô hình [[cơ học thống kê|thống kê]] từ nhà vật lý người [[Ấn Độ]] [[Satyendra Nath Bose]], trên cơ sở một phương pháp đếm với giả sử ánh sáng có thể được hiểu là khí của các hạt không thể phân biệt được. Einstein chú ý tới rằng thống kê của Bose có thể áp dụng cho một số nguyên tử có tính chất tương tự các hạt ánh sáng được đề xuất, và ông gửi bản dịch bài báo của Bose tới tạp chí ''[[Zeitschrift für Physik]]''. Einstein cũng tự viết các bài báo miêu tả mô hình thống kê này và những hệ quả của nó, bao gồm hiện tượng [[ngưng tụ Bose-Einstein]] mà trong một số trường hợp đặc biệt có thể xuất hiện tại nhiệt độ rất thấp..<ref name="Einstein 1924"/> Cho đến tận năm 1995, vật chất ngưng tụ lần đầu tiên đã được tạo ra bằng thực nghiệm bởi [[Eric Allin Cornell]] và [[Carl Wieman]] nhờ sử dụng các thiết bị [[nguyên tử siêu lạnh|siêu lạnh]] được lắp đặt tại [[Viện Tiêu chuẩn và Công nghệ Quốc gia|NIST]]–phòng thí nghiệm [[JILA]] tại [[Đại học Colorado ở Boulder]].<ref>{{chú thích|url=http://nist.gov/public_affairs/releases/n01-04.cfm|title=Cornell and Wieman Share 2001 Nobel Prize in Physics|date=9 tháng 10 năm 2001|access-date =11 tháng 6 năm 2007}} [https://web.archive.org/web/20011124113749/http://www.nist.gov/public_affairs/releases/n01-04.htm bản lưu 24/11/2001]</ref> [[Thống kê Bose-Einstein]] bây giờ được sử dụng để miêu tả hành xử của những hạt có [[spin]] nguyên, các [[boson]]. Những phác thảo của Einstein cho nghiên cứu này có thể xem tại "Einstein Archive" trong thư viện của [[đại học Leiden]].<ref name=autogenerated6>"[http://www.lorentz.leidenuniv.nl/history/Einstein_archive/ Einstein archive at the Instituut-Lorentz]". ''Instituut-Lorentz.'' 2005. Truy cập ngày 21 tháng 11 năm 2005.</ref>

=== Giả tenxơ năng lượng động lượng ===
{{chính|Giả tenxơ ứng suất-năng lượng-động lượng}}

Thuyết tương đối rộng bao gồm một không thời gian động lực, do vậy nó rất khó để tìm cách thống nhất các đại lượng bảo toàn năng lượng và động lượng. [[Định lý Noether]] cho phép những đại lượng được xác định từ hàm [[Lagrangian]] với [[đối xứng tịnh tiến|bất biến tịnh tiến]], nhưng [[hiệp biến tổng quát]] làm cho bất biến tịnh tiến trở thành một phần của [[đối xứng gauge]]. Tenxơ ứng suất - năng lượng trong phương trình trường Einstein không chứa năng lượng trường hấp dẫn, bởi vì theo nguyên lý tương đương bằng việc lựa chọn hệ quy chiếu cục bộ thích hợp, trường hấp dẫn sẽ biết mất. Năng lượng và động lượng bao hàm cả năng lượng hấp dẫn được dẫn ra từ thuyết tương đối rộng theo định lý Noether không phải là một tenxơ thực vì lý do như vậy.

Einstein lập luận rằng điều này là đúng với những lý do cơ bản, bởi vì trường hấp dẫn có thể xuất hiện hoặc biến mất bằng cách chọn các tọa độ. Ông ủng hộ rằng giả tenxơ không hiệp biến năng lượng động lượng thực chất là cách miêu tả tốt nhất sự phân bố năng lượng và động lượng trong một trường hấp dẫn.<ref>Albert Einstein, ''Das hamiltonisches Prinzip und allgemeine Relativitätstheorie (The Hamiltonian principle and general relativity).'' Sitzungsber. preuss. Acad. Wiss. 1916, 2, 1111–1116.</ref><ref>Albert Einstein, ''Der Energiesatz in der allgemeinen Relativitätstheorie. (An energy conservation law in general relativity).'' Sitzungsber. preuss. Acad. Wiss. 1918, 1, 448–459</ref> Cách tiếp cận này đã được phát triển bởi [[Lev Davidovich Landau|Lev Landau]] và [[Evgeny Lifshitz]],<ref name="LL">Lev Davidovich Landau & Evgeny Mikhailovich Lifshitz, ''The Classical Theory of Fields'', (1951), Pergamon Press, ISBN 7-5062-4256-7 ch 11, ph #96</ref> và những người khác, và đã trở thành một tiêu chuẩn.
 
Việc sử dụng các đối tượng không-hiệp biến như các giả tenxơ đã bị phê phán nhiều bởi [[Erwin Schrödinger]] và những người khác năm 1917.

=== Thuyết trường thống nhất ===

Tiếp theo nghiên cứu của ông về thuyết tương đối tổng quát, Einstein bắt tay vào chuỗi những cố gắng để tổng quát hóa lý thuyết hình học của ông về hấp dẫn, cho phép kết hợp được với tương tác điện từ. Năm 1950, ông miêu tả "[[thuyết trường thống nhất]]" của ông trong tạp chí ''[[Scientific American]]'' với tiêu đề "Về lý thuyết tổng quát của hấp dẫn".<ref>{{Harv|Einstein|1950}}</ref> Mặc dù ông tiếp tục được ca ngợi cho các công trình của ông, Einstein đã dần dần bị đơn độc trong con đường nghiên cứu thuyết thống nhất này, và những nỗ lực của ông đã hoàn toàn bị thất bại.

Trong việc theo đuổi một lý thuyết thống nhất các lực cơ bản của tự nhiên, Einstein đã bỏ qua một số hướng phát triển chính của vật lý thời đó, điển hình nhất là việc nghiên cứu các [[tương tác mạnh|lực hạt nhân mạnh]] và [[tương tác yếu|lực hạt nhân yếu]], chúng chưa được hiểu triệt để cho đến tận nhiều năm sau khi ông mất. Mặt khác, các xu hướng vật lý lại chủ yếu bỏ qua các phương pháp tiếp cận của ông đối với lý thuyết thống nhất; với cơ học lượng tử là khuôn khổ chính, lý thuyết mà ông không chấp nhận hoàn toàn về tính mô tả thực tại của nó. Giấc mơ của Einstein để thống nhất mọi định luật vật lý khác với hấp dẫn đã thôi thúc một cuộc tìm kiếm hiện đại cho một [[lý thuyết của mọi vật]] và đặc biệt là [[lý thuyết dây|thuyết dây]], trong đấy các trường hình học được kết hợp với lý thuyết trường lượng tử hay [[hấp dẫn lượng tử]].

=== Lỗ sâu ===
{{chính|Lỗ sâu}}
Trong nghiên cứu thuyết trường thống nhất, Einstein đã hợp tác với các nhà khoa học khác để đưa ra mô hình về một [[lỗ sâu]].<ref>{{chú thích tạp chí |author=Einstein, Albert and Rosen, Nathan |year=1935 |title=The Particle Problem in the General Theory of Relativity |url=https://archive.org/details/sim_physical-review_1935-07-01_48_1/page/n73 |journal=Physical Review |volume=48 |issue= |pages=73 |doi=10.1103/PhysRev.48.73 |bibcode=1935PhRv...48...73E}}</ref> Mục đích của ông là thiết lập mô hình các hạt cơ bản với các tích (điện tích) của chúng như là một nghiệm của phương trình trường hấp dẫn, được đăng trong một bài báo với tiêu đề "Liệu trường hấp dẫn đóng một vai trò quan trọng trong cấu tạo của các hạt cơ bản?". Những nghiệm này cắt và dán các [[mêtric Schwarzschild|lỗ đen Schwarzschild]] để tạo ra một cầu nối giữa hai miền không gian.

Nếu cuối một lỗ sâu mang điện tích dương, thì đầu kia của lỗ sâu phải mang điện tích âm. Những tính chất này dẫn Einstein đến sự tin tưởng rằng cặp các hạt và phản hạt có thể được miêu tả theo cách này.

=== Lý thuyết Einstein–Cartan ===

{{chính|Lý thuyết Einstein–Cartan}}
Để có thể kết hợp spin của các hạt điểm vào trong thuyết tương đối tổng quát, liên thông aphin cần được tổng quát hóa để bao gồm được phần phản xứng, gọi là [[tenxơ xoắn]]. Năm 1922 nhà toán học [[Élie Cartan]] lần đầu tiên tiếp cận với đề xuất này<ref>Élie Cartan. "Sur une généralisation de la notion de courbure de Riemann et les espaces à torsion." C. R. Acad. Sci. (Paris), 174:593–595, 1922.</ref> và tiếp tục mở rộng lý thuyết trong các năm sau.<ref>Élie Cartan. "Sur les variétés à connexion affine et la théorie de la relativité généralisée." Part I: Ann. Éc. Norm. 40: 325–412 and ibid. 41: 1–25; Part II: ibid. 42: 17–88</ref> Einstein cũng tham gia vào phát triển lý thuyết này vào năm 1928 với những nỗ lực không thành công khi sử dụng tenxơ xoắn để miêu tả trường điện từ trong thuyết trường thống nhất của ông.<ref>Hubert F. M. Goenner. [http://relativity.livingreviews.org/Articles/lrr-2004-2/ "On the History of Unified Field Theories."] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170113235329/http://relativity.livingreviews.org/Articles/lrr-2004-2/ |date = ngày 13 tháng 1 năm 2017}} Living Rev. Relativity, 7, (2004), 2.</ref>

=== Nghịch lý Einstein–Podolsky–Rosen ===

{{chính|Nghịch lý EPR}}
Năm 1935, Einstein trở lại với [[cơ học lượng tử]]. Ông đã xét sự ảnh hưởng như thế nào của một hạt trong hệ hai hạt vướng víu với nhau đối với hạt kia. Ông đưa ra cùng với các cộng sự của ông rằng, bằng cách thực hiện các phép đo khác nhau trên một hạt ở rất xa, hoặc là về vị trí hoặc về động lượng, và các tính chất của hạt đối tác trong cặp vướng víu này có thể được khám phá mà không làm ảnh hưởng đến trạng thái của chính nó.

Einstein do vậy đã sử dụng [[tính thực tại cục bộ]] để kết luận là những hạt khác có những tính chất này đã được định sẵn. Nguyên lý ông đề xuất là nếu có thể xác định được câu trả lời về vị trí hay động lượng qua phép đo một hạt đối tác, mà không ảnh hưởng đến hạt kia, thì các hạt thực sự có giá trị chính xác về vị trí hoặc động lượng, điều này mâu thuẫn với [[nguyên lý bất định|nguyên lý bất định Heisenberg]].

Nguyên lý này được rút ra từ quá trình phản bác của Einstein về cơ học lượng tử. Là một nguyên lý vật lý, nó đã được chứng minh là không tương thích với các kết quả thí nghiệm.

=== Các phương trình chuyển động ===
{{chính|Phương trình Einstein–Infeld–Hoffmann}}
Thuyết tương đối rộng có hai định luật cơ bản; - [[phương trình trường Einstein]] miêu tả sự cong của không gian, và [[phương trình trắc địa]] miêu tả sự di chuyển của các hạt trong trường hấp dẫn.

Do các phương trình trong thuyết tương đôi tổng quát là phi tuyến, một lượng năng lượng xác định một trường hấp dẫn thuần túy, giống như hố đen, sẽ di chuyển trên một quỹ đạo được xác định bởi chính phương trình trường Einstein, không cần tới các định luật mới. Vì thế EInstein đề xuất rằng quỹ đạo của một nghiệm kì dị, giống như hố đen, có thể được xác định là một đường trắc địa từ chính thuyết tương đối rộng.
 
Phương trình này được Einstein, Infeld và Hoffmann viết ra cho các vật thể hạt điểm không có mô men động lượng, và bởi [[Roy Kerr]] cho các vật thể quay.

=== Cộng tác với những nhà khoa học khác ===

Ngoài sự cộng tác trong một thời gian dài với các nhà khoa học [[Leopold Infeld]], [[Nathan Rosen]], [[Peter Bergmann]] và những người khác, Einstein cũng từng cộng tác trong một thời gian ngắn với nhiều nhà khoa học.

====Tranh luận Bohr-Einstein====
{{chính|Tranh luận Bohr-Einstein}}
[[Tập tin:Niels Bohr Albert Einstein by Ehrenfest.jpg|alt=Hai nhà khoa học đang ngồi thư giãn. Bohr với mái tóc đen đang nói chuyện với Einstein.|nhỏ|Einstein và [[Niels Bohr]], 1925]]

Tranh luận Bohr-Einstein là chuỗi các sự kiện phê bình giữa hai trong số những người sáng lập ra [[cơ học lượng tử]] là Albert Einstein và [[Niels Bohr]] về bản chất thực tại của lý thuyết này. Tranh luận của hai người không chỉ có ý nghĩa trong [[triết học của khoa học]] mà còn là động lực để các nhà lý thuyết và thực nghiệm lượng tử khám phá ra những tính chất mới đồng thời bổ sung cho nền tảng lý thuyết.<ref name='Bohr1949'>Bohr N. "[http://www.marxists.org/reference/subject/philosophy/works/dk/bohr.htm Discussions with Einstein on Epistemological Problems in Atomic Physics]". ''The Value of Knowledge: A Miniature Library of Philosophy''. Marxists Internet Archive. Lấy từ bản gốc ngày 13 tháng 9 năm 2010. Truy cập 30 tháng 8 năm 2010. Lấy từ Albert Einstein: Philosopher-Scientist (1949), xuất bản bởi Ấn hành Đại học Cambridge University, 1949. Ghi chép lại của Niels Bohr về cuộc hội thoại với Einstein.</ref><ref>{{Harv|Einstein|1969}}. A reprint of this book was published by Edition Erbrich in 1982, ISBN 3-88682-005-X</ref><ref>{{Harv|Einstein|1935}}</ref>

==== Thí nghiệm Einstein-de Haas ====

{{chính|Hiệu ứng Einstein-de Haas}}
Einstein và De Haas đã chứng tỏ rằng sự từ hóa là do chuyển động của các [[electron]] mà ngày nay được biết là [[spin]]. Để chỉ ra điều này, họ đảo ngược sự từ hóa trong một thanh thép treo trên một con lắc xoắn. Hai người quan sát thấy rằng thanh thép bị quay đi một góc, bởi vì [[mô men động lượng]] của electron bị thay đổi khi thay đổi sự từ hóa. Thí nghiệm này cần sự tinh tế, bởi vì mô men động lượng gắn với electron là nhỏ, nhưng nó cũng đủ để chứng minh chuyển động của electron vì một lý do nào đó ảnh hưởng đến sự từ hóa.<ref>A. Einstein, W. J. de Haas, ''Experimenteller Nachweis der Ampereschen Molekularströme'', Deutsche Physikalische Gesellschaft, Verhandlungen '''17''', các trang 152–170 (1915).</ref><ref>A Pais. Subtle is the Lord: The science and the life of Albert Einstein. Oxford University Press, trang 245</ref>

==== Mô hình khí Schrödinger ====

Einstein gợi ý cho [[Erwin Schrödinger]] rằng ông có thể suy lại được sự thống kê của [[khí Bose–Einstein]] bằng xét đến một hộp. Sau đó mỗi chuyển động lượng tử khả dĩ của một hạt trong một hộp được gắn với một dao động tử điều hòa độc lập. Lượng tử hóa những dao động tử này, mỗi mức có một số nguyên tương ứng, sẽ là số các hạt trong hộp.

Phương pháp này là một phần của [[lượng tử hóa chính tắc]], nhưng nó đi ngược lại cơ học lượng tử hiện đại. Erwin Schrödinger áp dụng điều này để dẫn ra các tính chất [[nhiệt động lực học|nhiệt động]] của [[khí lý tưởng]] bán cổ điển. Schrödinger đã đề nghị Einstein để đưa thêm ông vào đồng tác giả, nhưng Einstein đã từ chối lời mời này.<ref>{{chú thích |last=Moore |first=Walter |year=1989 |title=Schrödinger: Life and Thought |location=Cambridge |publisher=Cambridge University Press |isbn=0-521-43767-9}}</ref>

==Tình yêu âm nhạc==
Einstein bắt đầu cảm thụ âm nhạc từ khi còn nhỏ tuổi. Mẹ ông chơi dương cầm khá giỏi và muốn ông học đàn vĩ cầm, không chỉ để truyền dẫn cho ông niềm yêu thích âm nhạc mà còn giúp ông hòa nhập với nền văn hóa Đức. Theo nhạc trưởng Leon Botstein, Einstein có thể đã bắt đầu chơi nhạc từ lúc 5 tuổi nhưng chưa thể hiện niềm thích thú với âm nhạc khi đó.<ref name=Botstein/>

Tuy nhiên, bước sang tuổi 13, ông được học bản [[sonata]] vĩ cầm của [[Wolfgang Amadeus Mozart|Mozart]]. "Einstein trở nên yêu thích" âm nhạc Mozart, Botstein viết, và học chơi vĩ cầm một cách tự nguyện hơn. Theo Einstein, ông tự học chơi đàn bằng cách "thực hành có hệ thống", và nói rằng "say mê là một người thầy tốt hơn ý thức trách nhiệm."<ref name=Botstein>Botstein, Leon; Galison, Peter; Holton, Gerald James; Schweber, Silvan S. ''Einstein for the 21st century: His Legacy in Science, Art, and Modern Culture'', Princeton Univ. Press (2008) các trang 161-164</ref> Khi 17 tuổi, ông trình bày bản sonata vĩ cầm của [[Ludwig van Beethoven|Beethoven]] trong một kỳ kiểm tra âm nhạc ở [[Aarau]], và giáo viên chấm điểm đã nhận xét khi ông kết thúc là "xuất sắc và thể hiện nội dung tuyệt vời." Điều gây ấn tượng cho người giáo viên là, theo Botstein, Einstein "thể hiện sâu sắc tình yêu âm nhạc, một phẩm chất vẫn còn đang được hình thành. Âm nhạc có một ý nghĩa kỳ lạ đối với sinh viên này."<ref name=Botstein/>

Botstein lưu ý rằng âm nhạc đảm nhận một vai trò quan trọng và lâu dài trong cuộc sống kể từ thời gian đó của Einstein. Mặc dù chưa lúc nào ông nghĩ rằng sẽ theo đuổi sự nghiệp âm nhạc, nhưng ông thường tham gia chơi [[nhạc thính phòng]] với một vài nghệ sĩ, thường trình diễn cho nhóm vài người bạn. Âm nhạc thính phòng là một phần trong cuộc sống của ông khi còn ở Bern, Zurich, và Berlin, nơi ông chơi nhạc cùng [[Max Planck]] và những người khác. Năm 1931, trong thời gian đến [[Viện Công nghệ California]], ông đến thăm gia đình Zoellner ở Los Angeles và chơi một số bản nhạc của Beethoven và Mozart cùng với các thành viên của nhóm tứ tấu Zoellner. Einstein sau đó trao cho người đại diện gia đình một bức ảnh lưu niệm chụp ông cùng với chữ ký.<ref name=Times>[http://articles.latimes.com/1985-12-22/entertainment/ca-20526_1_life-estate Cariaga, Daniel, "Not Taking It with You: A Tale of Two Estates," ''Los Angeles Times''], ngày 22 tháng 12 năm 1985. Truy cập April 2012.</ref><ref name=RR>[http://www.rrauction.com/albert_einstein_signed_photo_to_joseph_zoellner.cfm Auction listing] by RR Auction, auction closed ngày 13 tháng 10 năm 2010.</ref> Âm nhạc không chỉ là niềm vui thích mà còn giúp ông trong công việc. Bà Elsa nói "âm nhạc giúp ông khi đang suy nghĩ về các lý thuyết. Ông mải mê nghiên cứu, quay trở ra giải trí bằng đánh vài đoạn hợp âm piano, rồi tiếp tục trở lại công việc".<ref>[http://www.pha.jhu.edu/einstein/stuff/einstein&music.pdf Einstein and his love of music] Physics world - January 2005</ref>

== Quan điểm chính trị ==
{{chính|Quan điểm chính trị của Albert Einstein}}
[[Tập tin:Einsteinwiezmann.PNG|nhỏ|Albert Einstein, cùng với bà [[Elsa Einstein]] và những nhà lãnh đạo phong trào phục quốc Do Thái, gồm tổng thống tương lai của [[Israel]] [[Chaim Weizmann]], vợ ông [[Vera Weizmann|Dr. Vera Weizmann]], [[Menahem Ussishkin]], và Ben-Zion Mossinson trên đường đến thành phố New York năm 1921.]]

Einstein là người ủng hộ [[chủ nghĩa xã hội]] và [[phê phán chủ nghĩa tư bản]].<ref name=WhySoc1>"''I am convinced there is only one way to eliminate (the) grave evils (of capitalism), namely through the establishment of a socialist economy, accompanied by an educational system which would be oriented toward social goals. In such an economy, the means of production are owned by society itself and are utilized in a planned fashion. A planned economy, which adjusts production to the needs of the community, would distribute the work to be done among all those able to work and would guarantee a livelihood to every man, woman, and child. The education of the individual, in addition to promoting his own innate abilities, would attempt to develop in him a sense of responsibility for his fellow-men in place of the glorification of power and success in our present society.''" trong [http://monthlyreview.org/2009/05/01/why-socialism ''Why Socialism?''] bởi Albert Einstein, ''Monthly Review'', tháng 5 năm 1949</ref><ref name="HNN39445">{{Chú thích web |url=http://historynewsnetwork.org/article/39445 |tiêu đề=What Were Einstein's Politics? |author=David E. Rowe and Robert Schulmann |nhà xuất bản=[[George Mason University]]'s History News Network |ngày=25 tháng 6 năm 2007}}</ref> Ông phản đối phong trào [[chủ nghĩa phát xít|Quốc xã]] đang tăng lúc bấy giờ và sau đó cố gắng lên tiếng giảm bớt sự náo động của việc hình thành nước Israel. Fred Jerome trong quyển ''Quan điểm của Einstein về nhà nước Israel và chủ nghĩa phục quốc Do Thái'' cho rằng Einstein là một nhà văn hóa phục quốc Do Thái, người ủng hộ ý tưởng về một tổ quốc Do Thái nhưng phản đối việc hình thành một nhà nước Do Thái ở Palestine "với đường biên giới, quân đội, và một hệ thống pháp quyền riêng." Thay vào đó, ông ủng hộ một nhà nước liên bang gồm 2 quốc gia với "cơ cấu chức năng liên tục, hỗn hợp, quản trị, kinh tế, và xã hội."<ref>[http://forward.com/culture/109560/einstein-and-complex-analyses-of-zionism/ "Einstein and Complex Analyses of Zionism"] ''Jewish Daily Forward'', 24 tháng 7 năm 2009</ref><ref>[http://www.opednews.com/articles/ALBERT-EINSTEIN-ON-PALESTI-by-Edward-Corrigan-100110-905.html "Albert Einstein on Zionism"], Edward Corrigan</ref>

Trong cuộc [[Cách mạng tháng 11 ở Đức]], Einstein đã ký vào một kháng nghị làm tiền đề cho đại hội tự do và dân chủ toàn quốc,<ref>{{chú thích
|last =Pulzer
|first =Peter G.J.
|title =Jews and the German state: the political history of a minority, 1848–1933 |work =
|publisher =Blackwell Publishers|year =2003
|url =http://books.google.com/?id=T8tVo-xbKn8C&pg=PA335&dq=einstein+deutsche+demokratische+partei&q=einstein%20deutsche%20demokratische%20partei
|access-date = 21 tháng 10 năm 2009
|isbn =9780814331309}}</ref><ref>{{chú thích|last =Leonhard|first =Elke|title =Von postrevolutionärer Scheinblüte zum politischen Bankrott; Weimars liberale Parteien DDP und DVP |publisher =Sozialdemokratischer Pressedienst|year =1993|url=http://library.fes.de/spdpd/1993/930316.pdf|access-date = 21 tháng 10 năm 2009|language=de}}</ref> được công bố ở tờ tin tức [[Berliner Tageblatt]] vào ngày [[16 tháng 11]] năm [[1918]]<ref>{{chú thích|last =Holborn|first =Hajo|title =Deutsche Geschichte in der Neuzeit, III|publisher =R. oldenbourg|year =1971|url =http://books.google.com/?id=RZPsF6NY5dwC&pg=PA319&lpg=PA319&dq=einstein+deutsche+demokratische+partei&q=einstein%20deutsche%20demokratische%20partei|access-date =21 tháng 10 năm 2009|language =de|isbn =9783486432510}}{{Liên kết hỏng|date=2023-06-05 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> và ông trở thành Đảng viên của [[Đảng Dân chủ Đức]].
<!--
Trong bài báo của ông nhan đề ''Tại sao Chủ nghĩa xã hội?'',<ref name=WhySoc>{{Chú thích web |url=http://monthlyreview.org/2009/05/01/why-socialism |tiêu đề=Why Socialism? |author=Albert Einstein |nhà xuất bản=''Monthly Review'' |ngày=tháng 5 năm 1949}}</ref> xuất bản vào năm 1949 trên tờ Monthly Review, Einstein miêu tả một xã hội tư bản hỗn loạn, nguồn gốc của tệ nạn sẽ được khắc phục, như "thời kỳ cướp bóc trong quá trình tiến hóa loài người". Ông đi đến kết luận:

<blockquote>"Tôi tin chắc rằng chỉ có một con đường để chấm dứt những tội ác nghiêm trọng này [chủ nghĩa tư bản], đó là thông qua việc thiết lập một nền kinh tế xã hội chủ nghĩa, cùng với đó là một hệ thống giáo dục hướng đến các mục tiêu xã hội. Trong nền kinh tế đó, tư liệu sản xuất là tài sản của chính xã hội và được vận hành bằng kế hoạch hóa. Một nền kinh tế kế hoạch, trong đó điều chỉnh sản xuất theo nhu cầu của xã hội, sẽ phân phối công việc cho tất cả những ai có thể làm việc và đảm bảo kế sinh nhai cho tất cả đàn ông, phụ nữ, trẻ em. Sự giáo dục mỗi cá nhân, nhằm khích lệ khả năng bẩm sinh của bản thân, sẽ cố gắng để phát triển trong mỗi người ý thức trách nhiệm sống vì người khác thay vì coi trọng quyền lực và thành công trong xã hội hiện tại của chúng ta." <ref name=WhySoc1/></blockquote>

Ông bất chấp các hoạt động [[chủ nghĩa chống cộng|chống cộng]] và ủng hộ phong trào vì quyền công dân của người da đen ở Mỹ. Tại Quốc hội Mỹ, Einstein đã bị cáo buộc bởi nghị sĩ John E. Rankin của tiểu bang Mississippi như là "một kẻ kích động sinh ra ở nước ngoài" tuyên truyền cho "sự mở rộng của [[Chủ nghĩa Cộng sản]] trên toàn thế giới".<ref name="HNN39445"/> Ông cũng tham gia hội nghị năm 1927 của Liên đoàn chống chủ nghĩa Đế quốc tại [[Brussels]].<ref>{{chú thích|url=http://san.beck.org/21-4-ChinaCivilWar1927-37.html|title=''Nationalist-Communist Civil War 1927–1937''|access-date =3 tháng 10 năm 2007}}</ref>
-->
Sau [[Chiến tranh thế giới thứ hai|Thế chiến thứ II]], khi sự thù hằn giữa các nước đồng minh cũ trở nên căng thẳng, Einstein viết, "Tôi không biết Chiến tranh Thế giới lần thứ III người ta sẽ dùng vũ khí gì, nhưng tôi có thể nói với bạn con người có thể sử dụng vũ khí gì ở Chiến tranh Thế giới thứ IV - đá!<ref>{{chú thích|first = Alice |last = Calaprice |title = [http://press.princeton.edu/chapters/s7921.html The new quotable Einstein] |publisher = Princeton University Press |year = 2005 |isbn = 0-691-12075-7 |page = 173 }} Other versions of the quote exist.</ref> {{Harv|Einstein|1949}} Cùng với With Albert Schweitzer và Bertrand Russell, Einstein đã vận động để dừng việc thử nghiệm hạt nhân và bom trong tương lai. Trước lúc mất, Einstein đã ký vào [[bản tuyên ngôn Russell–Einstein]], mà sau đó đã dẫn tới hội nghị Pugwash về Khoa học và Hòa bình Thế giới.<ref>{{chú thích
|last =Butcher
|first =Sandra Ionno
|title =The Origins of the Russell–Einstein Manifesto
|work =
|publisher =Council of the Pugwash Conferences on Science and World Affairs
|year =2005
|url =https://pugwashconferences.files.wordpress.com/2014/02/2005_history_origins_of_manifesto3.pdf
|format = PDF
|access-date = 2 tháng 5 năm 2007}}
</ref>

Einstein là thành viên của nhiều nhóm quyền công dân, bao gồm đại hội Princeton của Hiệp hội quốc gia vì sự tiến bộ của người da màu (NAACP). khi W. E. B. Du Bois bị cáo buộc làm gián điệp Cộng sản, Einstein đã tình nguyện làm nhân chứng, và cáo buộc đã được bác bỏ ngay sau đó. Tình bạn của Einstein với nhà hoạt động Paul Robeson, người cùng với ông giữ chức đồng chủ tịch của Cuộc vận động người Mỹ chấm dứt kiểu hành hình Lynch phân biệt đối xử với người da đen, kéo dài đến 20 năm.<ref>{{chú thích|url=<!--http://www.news.harvard.edu/gazette/2007/04.12/01-einstein.html-->http://news.harvard.edu/gazette/story/2007/04/albert-einstein-civil-rights-activist/|title=Albert Einstein, Civil Rights activist|date=12 tháng 4 năm 2007|access-date =11 tháng 6 năm 2007|publisher=Harvard University Gazette|author=Ken Gewertz}}</ref>

Einstein từng nói "Chính trị là nhất thời, còn phương trình là vĩnh cửu."<ref>{{chú thích|title=The universe in short|first1=Stephen W.|last1=Hawking|publisher=Bantam Books|year=2001|isbn=9780553802023|page=26}}</ref> Ông đã từ chối lời đề nghị làm tổng thống Israel vào năm 1952.<ref>{{chú thích
|title=The Nobel prize: a history of genius, controversy, and prestige
|first1=Burton
|last1=Feldman
|publisher=Arcade Publishing
|year=2001
|isbn=1-559-70592-2
|page=141
|url=http://books.google.com/?id=xnckeeTICn0C}}, [http://books.google.com/books?id=xnckeeTICn0C&pg=PA141 Trang 141]
</ref>

== Quan điểm tôn giáo ==
{{chính|Quan điểm về tôn giáo của Albert Einstein}}

Trên nghi vấn của quan điểm khoa học (quyết định luận) dẫn tới câu hỏi về lập trường của Einstein về [[quyết định luận thần học]], liệu ông có tin vào Chúa, hay vào một vị thần nào đó hay không. Năm 1929, Einstein đã nói với giáo sĩ Do Thái [[Herbert S. Goldstein]] rằng "''Tôi tin vào [[Baruch Spinoza#Triết học|Chúa của Spinoza]], người mà biểu lộ chính mình trong nguyên lý hài hòa của thế giới, không phải là một vị Chúa có số mệnh và hành động của một con người''. "<ref>{{chú thích |last = Brian |first = Dennis |year = 1996 |title = Einstein: A Life |publisher = New York: John Wiley & Sons |isbn = 0471114596 |page = 127 }}</ref> Trong một bức thư năm 1954, ông viết, "''Tôi không tin vào một Chúa nhân cách hóa và tôi không bao giờ phủ định điều này và tôi đã biểu thị điều đó một cách rõ ràng''."<ref>[http://www.cbc.ca/news/world/belief-in-god-a-product-of-human-weaknesses-einstein-letter-1.720056 "Belief in God a 'product of human weaknesses': Einstein letter"], CBC News. Truy cập 16 tháng 12 năm 2009.</ref> Trong một bức thư gửi triết gia Erik Gutkind, Einstein nói rõ, "Danh từ Chúa đối với tôi không gì khác ngoài sự thể hiện và là sản phẩm của sự yếu đuối của loài người, Kinh thánh là tập hợp những điều đáng kính, nhưng vẫn còn nguyên sơ, huyền ảo tuy nhiên khá là ngây ngô."<ref>[http://www.lettersofnote.com/2009/10/word-god-is-product-of-human-weakness.html "Letters of Note: The word God is a product of human weakness"], Letters of Note. Truy cập 16 tháng 12 năm 2009.</ref>

Báo chí đã cho đăng tải lặp đi lặp lại để thể hiện Albert Einstein là một người "khiêu khích" tôn giáo với phát biểu như sau của ông:

{{cquote|''Đúng là, dĩ nhiên, một hiểu lầm về những gì bạn được đọc về nhận thức tôn giáo của tôi, một hiểu lầm được lặp lại một cách có hệ thống. Tôi không tin vào một vị Chúa nhân cách hóa và tôi không bao giờ phủ định điều này và tôi đã biểu thị điều đó một cách rõ ràng. Nếu có thứ gì đối với tôi được gọi là tôn giáo thì đó là sự thán phục vô tận dành cho cấu trúc thế giới mà khoa học của chúng ta có thể khám phá ra''.|Albert Einstein<ref>From Wikiquote; letter to an atheist (1954) as quoted in Albert Einstein: The Human Side (1981) edited by Helen Dukas and Banesh Hoffman ISBN 0-691-02368-9</ref>}}

Nhận xết về tôn giáo trên tờ New York Times số ra 09.11 năm 1930 như sau:<ref>[https://learning.blogs.nytimes.com/2013/10/30/text-to-text-einstein-and-where-science-and-religion-coexist/?mcubz=3 Einstein], Albert (1930). "Religion and Science" New York Times Magazine (Nov. 9): 1-4.</ref>

{{Cquote|Các thiên tài tôn giáo ở mọi lứa tuổi được phân biệt bởi một cảm giác tôn giáo, không liên quan tới giáo điều và không có Thiên Chúa nào được hình thành trong hình ảnh của con người; sao cho không có các nhà thờ và các giáo lý trung tâm của chúng được dựng lên. Do đó chính những kẻ dị giáo ở mọi thời đại là nơi mà chúng ta tìm thấy những người đàn ông có cảm giác tôn giáo cao nhất và trong nhiều trường hợp được các người đương thời coi là những người vô thần, đôi khi cũng như các vị thánh. Nhìn vào ánh sáng này, những người như Democritus, Francis of Assisi, và Spinoza gần giống nhau.

Cảm giác tôn giáo vũ trụ có thể được truyền đạt từ người này sang người khác như thế nào, nếu nó có thể làm phát sinh ra một khái niệm nào đó về một Thiên Chúa và không có thần học? Theo quan điểm của tôi, đây là chức năng quan trọng nhất của nghệ thuật và khoa học để đánh thức cảm giác này và giữ nó sống động trong những người dễ tiếp thu nó.}}

==Giải thưởng==
{{xem thêm|Giải thưởng của Einstein|Danh sách vật được đặt theo tên của Albert Einstein}}
Trong cuộc đời cống hiến nghiên cứu khoa học, Albert Einstein đã nhận được nhiều giải thưởng quốc tế. Tên của ông cũng được lấy để đặt cho nhiều giải thưởng.
;Giải thưởng đoạt được
#[[Giải Nobel Vật lý]] [[Danh sách người đoạt giải Nobel Vật lý#Thập niên 1920|1921]]<ref>[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/ The Nobel Prize in Physics 1921: Albert Einstein]</ref>
#[[Huy chương Matteucci]] 1921<ref>{{Chú thích web |url=http://accademiaxl.it/en/awards/120-medaglia-matteucci.html |ngày truy cập=2013-02-21 |tựa đề="Matteucci" Medal |archive-date = ngày 7 tháng 3 năm 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160307213458/http://accademiaxl.it/en/awards/120-medaglia-matteucci.html |url-status=dead }}</ref>
#[[Huy chương Copley]] 1925<ref>[<!-- http://royalsociety.org/uploadedFiles/Royal_Society_Content/awards/Awards.txt -->https://royalsociety.org/grants-schemes-awards/awards/copley-medal/ Copley Medal | Royal Society]</ref>
#[[Huy chương Max Planck]] đầu tiên 1929<ref>{{Chú thích web |url=http://dpg-physik.de/preise/preistraeger_mp.html |ngày truy cập=2013-02-21 |tựa đề=Preisträger Max Planck nach Jahren: Max-Planck-Medaille |archive-date = ngày 21 tháng 9 năm 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130921053522/http://www.dpg-physik.de/preise/preistraeger_mp.html |url-status=dead }}</ref>
#[https://www.fi.edu/laureates/albert-einstein The Franklin Institute Awards 1935: Albert Einstein] 
;Giải thưởng mang tên ông
#[[Giải thưởng Albert Einstein]] do ''Lewis and Rosa Strauss Memorial Fund'' thành lập năm 1951 nhằm trao cho các công trình [[vật lý lý thuyết]] nổi bật trong [[khoa học tự nhiên]].
#[[Huy chương Albert Einstein]] do Hội Albert Einstein lập 1979 trao hàng năm cho những người có cống hiến xuất sắc liên quan tới công trình của Albert Einstein
#[[Giải Einstein]] của Hội Vật lý Hoa Kỳ thành lập năm 2003 trao 2 năm một lần cho những người có thành tựu nổi bật trong lãnh vực [[tương tác hấp dẫn]].
#[[Giải Khoa học thế giới Albert Einstein]] do Hội đồng Văn hóa Thế giới lập năm 1984 trao hàng năm cho các công trình nhìn nhận và khuyến khích các người có công nghiên cứu và phát triển khoa học kỹ thuật đem lại lợi ích thiết thực cho nhân loại.
#Albert Einstein Peace Prize được khởi động từ năm 1979 nhân dịp 100 năm ngày sinh Albert Einstein, trao cho những người đã đóng góp cho hòa bình thế giới.<ref>[http://profiles.nlm.nih.gov/BB/A/P/L/A/_/bbapla.pdf Letter from the Albert Einstein Peace Prize Foundation to Joshua Lederberg], Norman Cousins, 14/12/1979</ref> Giải thưởng đầu tiên được trao cho [[Alva Myrdal|Alva Reimer Myrdal]]<ref>{{Chú thích web |url=http://www.boston.com/globe/search/stories/nobel/1980/1980al.html |ngày truy cập=2013-02-22 |tựa đề=NAMES & FACES" in Boston Globe ngày 14 tháng 3 năm 1980. Truy cập ngày 6 tháng 6 năm 2006. |archive-date = ngày 17 tháng 1 năm 1999 |archive-url=https://web.archive.org/web/19990117053137/http://www.boston.com/globe/search/stories/nobel/1980/1980al.html |url-status=live }}</ref>

==Vinh danh==
Để ghi nhớ công lao của Einstein, ngoài những công thức, phương trình và hiện tượng trong [[vật lý]] đều mang tên ông (như [[phương trình trường Einstein]], [[vành Einstein]]...) còn có rất nhiều thứ khác được gán cho tên của ông như:
[[Tập tin:Einstein and Einstein A.jpg|nhỏ|Hố va chạm Einstein]]
* Một [[núi lửa]] được phát hiện năm [[1952]] trên bán cầu Bắc, phần không nhìn thấy của [[Mặt Trăng]] được đặt tên theo tên ông: Hố va chạm Einstein.<ref>[http://planetarynames.wr.usgs.gov/Feature/1745 Planetary Names: Crater, craters: Einstein on Moon] [[Hiệp hội Thiên văn Quốc tế|IAU]]</ref>
* Một [[tiểu hành tinh]] [[Vành đai tiểu hành tinh|vòng trong vành đai chính]] phát hiện năm 1973 được đặt tên theo tên ông: [[2001 Einstein]]
* Các nhà hóa học đặt tên của ông cho nguyên tố thứ 99 trong [[bảng tuần hoàn]] là [[Einsteini]].

== Trong văn hóa đại chúng ==
{{Xem thêm|Albert Einstein trong văn hóa đại chúng}}

Einstein trở thành một trong những danh nhân khoa học nổi tiếng nhất,<ref>{{chú thích tạp chí |url=https://physicstoday.scitation.org/doi/10.1063/PT.3.4183 |title=Albert Einstein, celebrity scientist |last=Halpern |first=Paul |authorlink=Paul Halpern |year=2019 |journal=[[Physics Today]]|doi=10.1063/PT.3.4183 }}</ref><ref>{{cite magazine |url=https://skepticalinquirer.org/2015/07/a-brief-history-of-scientific-celebrity/ |title=A Brief History Of Scientific Celebrity |first=Declan |last=Fahy |volume=39 |issue=4 |magazine=[[Skeptical Inquirer]] |year=2015}}</ref> bắt đầu từ việc công bố [[thuyết tương đối rộng]] vào năm 1919.<ref>{{chú thích tạp chí |url=https://www.jstor.org/stable/285389 |title=Why Einstein Became Famous in America |last=Missner |first=Marshall |journal=[[Social Studies of Science]] |date=May 1985 |volume=15 |number=2|pages=267–291 |doi=10.1177/030631285015002003 |jstor=285389 |s2cid=143398600 }}</ref> Mặc dù công chúng còn ít hiểu biết về những công trình của ông, Einstein vẫn được công nhận rộng rãi và nhận được sự tán dương. Trong giai đoạn trước [[Thế chiến thứ hai]], tờ ''[[The New Yorker]]'' đã đăng một đoạn mô tả trong bài báo "The Talk of the Town" của họ nói rằng Einstein nổi tiếng ở [[Mỹ]] đến nỗi bị mọi người chặn lại trên đường phố vì muốn ông giải thích về "lý thuyết đó". Cuối cùng, ông cũng tìm ra cách để giải quyết những câu hỏi không ngừng. Ông nói với những người có mặt: "Xin lỗi, xin lỗi! Tôi luôn luôn bị nhầm lẫn với Giáo sư Einstein."<ref name="disguise">{{Cite magazine |url=https://www.newyorker.com/magazine/1939/01/14/disguise-2|title=Disguise|first=E. |last=Libman|date=ngày 14 tháng 1 năm 1939|magazine=The New Yorker|url-access=limited}}</ref>

Einstein là chủ đề hoặc là nguồn cảm hứng cho nhiều [[tiểu thuyết]], [[phim]], [[Kịch|vở kịch]] và [[tác phẩm âm nhạc]].<ref name="orchestra">{{chú thích web |url=http://www.cindymctee.com/einsteins_dream.html |title=Einstein's Dream for orchestra |first=Cindy |last=McTee |publisher=Cindymctee.com}}</ref> Ông là một hình mẫu quen thuộc cho những mô tả về các giáo sư lơ đãng; khuôn mặt biểu cảm và kiểu tóc đặc biệt của ông đã bị sao chép và phóng đại rộng rãi. Frederic Golden của [[Time (tạp chí)|tạp chí ''Time'']] đã viết rằng Einstein là "giấc mơ của một họa sĩ hoạt hình đã trở thành hiện thực".<ref name="slqbwn">{{chú thích báo |last=Golden |first=Frederic |title=Person of the Century: Albert Einstein |magazine=Time |date=ngày 3 tháng 1 năm 2000 |url=https://www.time.com/time/time100/poc/magazine/albert_einstein5a.html |access-date= ngày 25 tháng 2 năm 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060221080452/http://www.time.com/time/time100/poc/magazine/albert_einstein5a.html| archive-date=ngày 21 tháng 2 năm 2006 |url-status=dead}}</ref>

Nhiều câu trích dẫn phổ biến của ông thường được ghi sai.<ref name="fake-quotes">{{chú thích web|last1=Novak|first1=Matt|title=9 Albert Einstein Quotes That Are Completely Fake|url=https://www.gizmodo.com.au/2015/05/9-albert-einstein-quotes-that-are-totally-fake/|website=Gizmodo|access-date=ngày 4 tháng 5 năm 2018|date=ngày 16 tháng 5 năm 2015|ngày lưu trữ=2022-01-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220111042547/https://www.gizmodo.com.au/2015/05/9-albert-einstein-quotes-that-are-totally-fake/|url-status=dead}}</ref>
<ref name="humiliate-atheist">{{chú thích web|title=Did Albert Einstein Humiliate an Atheist Professor?|url=https://www.snopes.com/fact-check/false-einstein-humiliates-professor/ |publisher=Snopes|access-date=ngày 4 tháng 5 năm 2018}}</ref>

==Những dấu mốc trong đời==
:{| class="toccolours collapsible collapsed" width="86%" style="text-align:left"
!Các dấu mốc trong cuộc đời
|-
|
Bảng dưới liệt kê lại những dấu mốc chính trong cuộc đời của Albert Einstein, tham khảo theo {{chú thích tạp chí|author=''Gary Stix''|journal=[[Scientific American]]|volume=291|issue=3|year=2004|title=The Patent Clerk's Legacy|url=http://www.scientificamerican.com/article/the-patent-clerks-legacy/|publisher=Scientific American, Inc}} và ''Pais, Abraham'' (1982): ''Subtle is the Lord: The science and the life of Albert Einstein''. Oxford University Press. ISBN 978-0198539070
*1879: Sinh tại [[Ulm]], [[Đức]]
*1895: Ở tuổi 16, ông viết bài tiểu luận khoa học đầu tiên "về khảo sát trạng thái của Ête trong từ trường".
*1897: Gặp [[Michele Besso]], người trở thành bạn thân thiết và ủng hộ các ý tưởng của Einstein sau này.
*1900: Einstein tốt nghiệp trường [[ETH Zürich]].
*1901: Trở thành công dân [[Thụy Sĩ]]. Dạy học trong một thời gian ở trường phổ thông.
*1902: Chuyển đến [[Bern]], trở thành nhân viên hạng ba của Cục cấp bằng sáng chế. Tháng 10, bố ông [[Hermann Einstein]] qua đời.
*1903: Einstein cưới Mileva Marić.
*1904: Sinh con trai Hans Albert (mất năm 1973 tại Berkeley)
*1905: ''Năm kỳ diệu'' với bốn bài báo đột phá công bố trên [[Annalen der Physik]], ngày tạp chí nhận được:
*:18 tháng 3: "[http://en.wikisource.org/wiki/On_a_Heuristic_Point_of_View_about_the_Creation_and_Conversion_of_Light Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt]", nghiên cứu về [[photon|lượng tử ánh sáng]] và giải thích [[hiệu ứng quang điện]]. 
*:11 tháng 5: "[http://users.physik.fu-berlin.de/~kleinert/files/eins_brownian.pdf Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen]", nghiên cứu [[chuyển động Brown]], chứng minh sự tồn tại và xác định kích thước [[phân tử]], đồng thời bài báo này là luận án tiến sĩ của ông sau này. 
*:30 tháng 6: "[http://en.wikisource.org/wiki/On_the_Electrodynamics_of_Moving_Bodies Zur Elektrodynamik bewegter Körper]", đưa ra [[thuyết tương đối hẹp]] cũng như sự liên hệ giữa [[không gian]] và [[thời gian]].
*:27 tháng 9: "[http://www.fourmilab.ch/etexts/einstein/E_mc2/www/ Ist die Trägheit eines Körpers von seinem Energieinhalt abhängig?]", về hệ quả của thuyết tương đối hẹp và [[Sự tương đương khối lượng-năng lượng|liên hệ giữa khối lượng và năng lượng]].
*1907: "Ý tưởng hạnh phúc nhất trong đời tôi", Einstein phát hiện ra lực hấp dẫn là tương đương với hệ quy chiếu cục bộ chuyển động gia tốc, đặt cơ sở đầu tiên đi đến [[thuyết tương đối rộng]]. Trong năm này ông cũng phát hiện ra đường đi của [[ánh sáng]] bị lệch trong trường hấp dẫn.
*1909: Trở thành Trợ lý giáo sư ở trường [[Đại học Zürich]].
*1910: Sinh con trai thứ hai, Eduard (mất năm 1965).
*1914: Là giáo sư [[Đại học Humboldt Berlin|Đại học Berlin]] và thành viên [[Viện hàn lâm Khoa học Phổ]]. Ly thân với Mileva, bà cùng các con trở lại [[Zürich]]. [[Chiến tranh thế giới thứ nhất]] nổ ra.
*1915: Cuối tháng 11 ông tìm ra được dạng đúng của [[phương trình trường Einstein|phương trình trường]] (độc lập với [[David Hilbert]]) sau một vài tháng nỗ lực. 
*1916: công bố bài báo hoàn chỉnh đầu tiên về cơ sở của thuyết tương đối rộng "[http://en.wikisource.org/wiki/The_Foundation_of_the_Generalised_Theory_of_Relativity Die Grundlage der allgemeinen Relativitätstheorie]". Tháng 5, ông trở thành chủ tịch Hội Vật lý Đức thay [[Max Planck]]. Viết bài báo đầu tiên về [[sóng hấp dẫn]].
*1917: Viết một bài báo đặt cơ sở cho hiệu ứng phát xạ kích thích của ánh sáng ([[laser]] sau này). 
*: Áp dụng thuyết tương đối rộng cho toàn thể [[vũ trụ]], đưa ra [[hằng số vũ trụ|hằng số vũ trụ học]]. 
*1919: Tháng 2, Einstein và Mileva ly dị. 
*: Tháng 6, ông cưới người chị họ đã ly dị là [[Elsa Löwenthal]], hai người sống ở Berlin.
*: Tháng 9 ông nhận được bức điện tín từ [[Hendrik Lorentz]] về những kết quả sơ bộ của đoàn thám hiểm người Anh dẫn đầu bởi [[Arthur Eddington]] quan sát [[nhật thực]] hồi tháng 5 cung cấp chứng cứ phù hợp với tiên đoán của thuyết tương đối tổng quát về sự lệch của ánh sáng trong trường hấp dẫn.
*1920: Mẹ ông, bà Pauline qua đời. Tháng 6, ông đến [[Na Uy]] và [[Đan Mạch]]. Lần đầu tiên Einstein và [[Niels Bohr]] gặp nhau tại Berlin.
*1921: Lần đầu tiên đến thăm [[Hoa Kỳ]] vào tháng 4. Bắt đầu được công chúng coi là nhà khoa học lớn. Trên đường trở về, ông ghé thăm [[Luân Đôn]].
*1922: Tháng 1: Hoàn thiện bài báo đầu tiên về Lý thuyết trường thống nhất, và từ đây dành phần lớn thời gian trong nghiên cứu cho lý thuyết này. Trở thành thành viên của Liên đoàn quốc gia về hợp tác trí tuệ. Bắt đầu thực hiện chuyến thăm các nước châu Á, và trên đường đến [[Nhật Bản]] tháng 11, ông nghe tin mình nhận [[Giải Nobel Vật lý]] năm 1921. 
*1925: Công bố công trình về [[ngưng tụ Bose-Einstein|ngưng tụ Bose–Einstein]] từ những phân tích thống kê về [[lưỡng tính sóng-hạt]] cho [[nguyên tử]]. 
*1927: Bắt đầu có những thảo luận với Bohr về cơ sở của [[cơ học lượng tử]].
*1928: Phải nằm trên giường bốn tháng do suy nhược cơ thể. Sức khỏe vẫn còn yếu trong vòng 1 năm sau đó.
*1930: Cháu nội đầu tiên, con của Hans Albert, Bernhard ra đời.
*1931: Gặp [[Edwin Hubble]], người đã quan sát thấy vũ trụ đang giãn nở, khiến Einstein đã từ bỏ hằng số vũ trụ học trong phương trình của ông.
*1932: Được bổ nhiệm làm giáo sư viện mới thành lập là [[Viện nghiên cứu cao cấp Princeton]], với dự định chia sẻ thời gian nghiên cứu ở Đức và Mỹ. Tháng 12, ông và vợ đến Viện Công nghệ California, đồng thời không bao giờ trở lại Đức nữa. 
*1933: Ông và gia đình đến Princeton để tiếp nhận vị trí tại đây. [[Đảng Công nhân Đức Quốc gia Xã hội chủ nghĩa|Đảng Quốc xã]] nắm chính quyền tại Đức. Nhà của Einstein tại Caputh, Berlin bị [[Schutzstaffel|lực lượng SS]] lục soát nhưng không tìm thấy gì, do người cháu gái của Einstein đã bí mật cất giữ các tài liệu và đồ dùng cá nhân hộ ông.
*1935: Viết chung một bài báo cùng [[Boris Podolsky]] và [[Nathan Rosen]] nhằm phê bình cơ học lượng tử, hay [[nghịch lý EPR]]. Đi thuyền đến [[Bermuda]] nhằm chuẩn bị cho visa nhập cư vào Hoa Kỳ, cũng là lần cuối cùng ông rời Mỹ.
*1936: Bà Elsa qua đời vì bệnh tim và thận ở tuổi 60.
*1939: Sau khi Leo Szilard thuyết phục, ông đã ký vào một lá thư gửi tới tổng thống [[Franklin D. Roosevelt]] khuyến nghị Mỹ nên chế tạo bom nguyên tử. Mặc dù công chúng thường cho ông là "cha đẻ của bom nguyên tử", nhưng chỉ có lá thư này và công thức E = mc<sup>2</sup> là có liên quan tới nó.
*1940: Trở thành công dân Mỹ nhưng vẫn giữ quốc tịch Thụy Sĩ.
*1948: Bà Mileva qua đời ở Zürich sau một lần đột quỵ.
*1952: Từ chối trở thành tổng thống thứ hai của nhà nước [[Israel]].
*1955: Ông ký vào một lá thư từ người bạn lâu năm [[Bertrand Russell]] nhằm kêu gọi các quốc gia từ bỏ vũ khí hạt nhân. Ngày 18 tháng 4, Einstein qua đời tại bệnh viện trong giấc ngủ. Tro của ông được rải tại một địa điểm bí mật.
|}

==Các bài viết==
: ''Các bài báo của Albert Einstein được dùng tham khảo trong bài này. Danh sách đầy đủ các bài viết của ông có ở [[Danh sách các bài báo khoa học của Albert Einstein]].''
{{refbegin|colwidth=30em}}
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|year = 1901
|title = Folgerungen aus den Capillaritätserscheinungen (Conclusions Drawn from the Phenomena of Capillarity)
|periodical = Annalen der Physik
|volume = 4
|page = 513
|doi = 10.1002/andp.19013090306
|bibcode = 1901AnP...309..513E
|issue = 3 }}
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|year = 1905a
|title = Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt (On a Heuristic Viewpoint Concerning the Production and Transformation of Light)
|journal = Annalen der Physik
|volume = 17
|pages = 132–148
|doi = 10.1002/andp.19053220607
|url = http://myweb.rz.uni-augsburg.de/~eckern/adp/history/einstein-papers/1905_17_132-148.pdf
|bibcode = 1905AnP...322..132E
|issue = 6
}} Đây là bài báo của Năm kỳ diệu về hiệu ứng quang điện mà tạp chí ''Annalen der Physik'' nhận được 18 tháng 3.
* {{chú thích
|last = Einstein|first=Albert|year=1905b
|title = A new determination of molecular dimensions
}}. Luận án tiến sĩ hoàn thành 30 tháng 4 và nộp 20 tháng 7.
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|year = 1905c
|title = On the Motion – Required by the Molecular Kinetic Theory of Heat – of Small Particles Suspended in a Stationary Liquid
|journal=Annalen der Physik
|volume = 17
|pages = 549–560
|bibcode = 1905AnP...322..549E |doi = 10.1002/andp.19053220806
|issue = 8 }}. Đây là bài báo của Năm kỳ diệu về chuyển động Brown gửi tới tạp chí ngày 11 tháng 5.
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|year = 1905d
|title = On the Electrodynamics of Moving Bodies
|journal=Annalen der Physik
|volume = 17
|pages = 891–921
|bibcode = 1905AnP...322..891E |doi = 10.1002/andp.19053221004
|issue = 10 }}. Đây là bài báo của Năm kỳ diệu về thuyết tương đối hẹp gửi tới tạp chí 30 tháng 6.
* {{chú thích
|last = Einstein|first=Albert
|year=1905e
|title = Does the Inertia of a Body Depend Upon Its Energy Content?
|journal=Annalen der Physik|volume=18|pages=639–641
|bibcode = 1905AnP...323..639E |doi = 10.1002/andp.19053231314
|issue = 13 }}. Đây là bài báo của Năm kỳ diệu về công thức E = mc<sup>2</sup> tạp chí nhận được vào ngày 27 tháng 9.
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|title = Die Feldgleichungen der Gravitation (The Field Equations of Gravitation)
|journal=Königlich Preussische Akademie der Wissenschaften
|pages = 844–847
|year = 1915
}}
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|title = Kosmologische Betrachtungen zur allgemeinen Relativitätstheorie (Cosmological Considerations in the General Theory of Relativity)
|journal=Königlich Preussische Akademie der Wissenschaften
|year = 1917a
}}
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|title = Zur Quantentheorie der Strahlung (On the Quantum Mechanics of Radiation)
|journal=Physikalische Zeitschrift
|volume = 18
|pages = 121–128
|year = 1917b
|bibcode = 1917PhyZ...18..121E }}
* {{chú thích
 |last         = Einstein
 |first        = Albert
 |date         = ngày 11 tháng 7 năm 1923
 |contribution = Fundamental Ideas and Problems of the Theory of Relativity
 |title        = Nobel Lectures, Physics 1901–1921
 |publisher    = Elsevier Publishing Company
 |place        = Amsterdam
 |url          = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-lecture.pdf
 |access-date  = ngày 25 tháng 3 năm 2007
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20070210054832/http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-lecture.pdf
 |archive-date = 2007-02-10
 |url-status   = live
}}
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|title = Quantentheorie des einatomigen idealen Gases (Quantum theory of monatomic ideal gases)
|journal=Sitzungsberichte der Preussichen Akademie der Wissenschaften Physikalisch-Mathematische Klasse
|pages = 261–267
|year = 1924
}}. Bài viết đầu tiên trong loạt bài về lĩnh vực này.
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|title = Die Ursache der Mäanderbildung der Flussläufe und des sogenannten Baerschen Gesetzes
|journal=Die Naturwissenschaften
|pages = 223–224
|year = 1926
|doi = 10.1007/BF01510300
|volume = 14
|bibcode = 1926NW.....14..223E
|issue = 11 }}. On Baer's law and meanders in the courses of rivers.
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|last2 = Podolsky
|first2 = Boris
|last3 = Rosen
|first3 = Nathan
|title = Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality Be Considered Complete?
|journal=Physical Review
|issue = 10
|volume = 47
|pages = 777–780
|date = ngày 15 tháng 5 năm 1935
|doi = 10.1103/PhysRev.47.777
|bibcode = 1935PhRv...47..777E }}
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|title = On Science and Religion
|journal=Nature
|volume = 146
|year = 1940
|doi = 10.1038/146605a0
|page = 605
|isbn = 0-7073-0453-9
|publisher=Scottish Academic
|location = Edinburgh
|bibcode = 1940Natur.146..605E
|issue = 3706 }}
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|title = To the editors of The New York Times
|newspaper = New York Times
|date = ngày 4 tháng 12 năm 1948
|url = http://users.physics.harvard.edu/~wilson/NYTimes1948.html
|isbn = 0-7354-0359-7
|publisher = AIP, American Inst. of Physics
|location = Melville, NY
|access-date = 2013-02-21
|archive-date = 2012-12-03
|archive-url = https://web.archive.org/web/20121203040050/http://users.physics.harvard.edu/~wilson/NYTimes1948.html
}}
* {{chú thích
 |last         = Einstein
 |first        = Albert
 |title        = Why Socialism?
 |magazine     = Monthly Review
 |date         = May 1949
 |url          = http://www.monthlyreview.org/598einst.htm
 |access-date  = ngày 16 tháng 1 năm 2006
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20060111081948/http://www.monthlyreview.org/598einst.htm
 |archive-date = 2006-01-11
 |url-status   = live
}}
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|title = On the Generalized Theory of Gravitation
|journal=Scientific American
|volume = CLXXXII
|issue = 4
|pages = 13–17
|year = 1950
}}
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|title = Ideas and Opinions
|place = New York
|publisher=Random House
|year = 1954
|isbn = 0-517-00393-7
}}
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|title = Albert Einstein, Hedwig und Max Born: Briefwechsel 1916–1955
|publisher=Nymphenburger Verlagshandlung
|year = 1969
|location = Munich
|language=de
|isbn = 3-88682-005-X
}}
* {{chú thích
|last = Einstein
|first = Albert
|edition = Centennial
|title = Autobiographical Notes
|year = 1979
|place = Chicago
|publisher=Open Court
|isbn = 0-87548-352-6
|others = Paul Arthur Schilpp
}}. Thí nghiệm tưởng tượng ''đuổi theo tia sáng'' miêu tả trong trang 48–51.
* Collected Papers: {{chú thích
|author=Stachel, John, Martin J. Klein, a. J. Kox, Michel Janssen, R. Schulmann, Diana Komos Buchwald
|year=1987–2006
|title=The Collected Papers of Albert Einstein, Vol. 1–10
|publisher=Princeton University Press
|url=http://press.princeton.edu/einstein/writings.html#papers
|access-date=2013-02-21
|archive-date=2013-02-17
|archive-url=https://web.archive.org/web/20130217024451/http://press.princeton.edu/einstein/writings.html#papers
}} Further information about the volumes published so far can be found on the webpages of the [http://www.einstein.caltech.edu/index.html Einstein Papers Project] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160811131907/http://www.einstein.caltech.edu/index.html |date=2016-08-11 }} and on the Princeton University Press [http://press.princeton.edu/einstein/ Einstein Page]
{{refend}}

== Xem thêm ==
* [[Danh sách nhà vật lý|Các nhà vật lý]]
* [[Thuyết tương đối hẹp]]
* [[Thuyết tương đối rộng]]
* {{Intitle|Einstein}}

== Phụ chú ==
{{tham khảo|group=note|refs=
<ref name=GEcitizen>Mỗi công dân trong Đế quốc Đức là thần dân riêng của một trong hai mươi bảy ''Bundesstaaten''.</ref>
}}

== Tham khảo ==
{{Tham khảo|30em}}

=== Thư mục ===
{{div col|2}}
{{refbegin}}
* Brian, Denis (1996). ''Einstein: A Life.'' New York: John Wiley.
* Clark, Ronald (1971). ''Einstein: The Life and Times.'' New York: Avon Books.
* Fölsing, Albrecht (1997): ''Albert Einstein: A Biography''. New York: Penguin Viking. (Translated and abridged from the German by Ewald Osers.) ISBN 978-0670855452
* {{chú thích sách |last1=Highfield |first1=Roger |last2=Carter |first2=Paul |year=1993 |title=The Private Lives of Albert Einstein |url=https://archive.org/details/privatelivesofal0000high |location=Luân Đôn |publisher=Faber and Faber |isbn=978-0-571-16744-9 }}
* Hoffmann, Banesh, with the collaboration of Helen Dukas (1972): ''Albert Einstein: Creator and Rebel''. Luân Đôn: Hart-Davis, MacGibbon Ltd. ISBN 978-0670111817
* Isaacson, Walter (2007): ''Einstein: His Life and Universe''. Simon & Schuster Paperbacks, New York. ISBN 978-0-7432-6473-0
* Moring, Gary (2004): ''[http://books.google.com/books?id=875TTxildJ0C&dq=idiots+guide+to+einstein&printsec=frontcover The complete idiot's guide to understanding Einstein]'' (1st ed. 2000). Indianapolis IN: Alpha books (Macmillan USA). ISBN 0-02-863180-3
* Pais, Abraham (1982): ''Subtle is the Lord: The science and the life of Albert Einstein''. Oxford University Press. ISBN 978-0198539070. The definitive biography to date.
* Pais, Abraham (1994): ''Einstein Lived Here''. Oxford University Press. ISBN 0-192-80672-6
* Parker, Barry (2000): ''Einstein's Brainchild: Relativity Made Relatively Easy!''. Prometheus Books. Illustrated by Lori Scoffield-Beer. A review of Einstein's career and accomplishments, written for the lay public. ISBN 978-1591025221
* Schweber, Sylvan S. (2008): ''Einstein and [[Robert Oppenheimer|Oppenheimer]]: The Meaning of Genius''. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02828-9.
* [[Robert Oppenheimer|Oppenheimer]], J.R. (1971): "On Albert Einstein," p.&nbsp;8–12 in ''Science and synthesis: an international colloquium organized by Unesco on the tenth anniversary of the death of Albert Einstein and Teilhard de Chardin'', Springer-Verlag, 1971, 208 các trang (Lecture delivered at the UNESCO House in Paris on ngày 13 tháng 12 năm 1965.) Also published in The New York Review of Books, ngày 17 tháng 3 năm 1966, [http://www.nybooks.com/articles/1966/03/17/on-albert-einstein/ On Albert Einstein by Robert Oppenheimer]
{{refend}}
{{div col end}}

== Liên kết ngoài ==
{{thể loại Commons|Albert Einstein}}
{{sisterlinks|Albert Einstein|s=Author:Albert Einstein}}
* {{TĐBKVN|28056|Anhxtanh A.}}
* {{Facebook|AlbertEinstein}}
* Albert Einstein, ''[https://web.archive.org/web/20061202224237/http://www3.tuoitre.com.vn/Tusach/Book/ArticleList.aspx?TopicID=699 Thế giới như tôi thấy]''. Nhà xuất bản Tri Thức 2005
**[http://minhtrietviet.net/lemontee/wp-content/uploads/2014/01/THE-GIOI-NHU-TOI-THAY-Tron-Cu%E1%BB%91n.pdf Thế giới như tôi thấy] [[The World as I See It (sách)|''The World as I See It'']] ISBN 978-0806527901
* [http://vnexpress.net/tin-tuc/khoa-hoc/la-thu-moi-tiet-lo-cuoc-song-tinh-cam-cua-einstein-2814959.html Lá thư mới tiết lộ cuộc sống tình cảm của Einstein] M.T. [[VnExpress]] 11/7/2006, 09:36 GMT+7 (theo Reuters)
{{en}}
* {{Britannica|181349|Albert Einstein (German-American physicist)}}
* [http://albert-einstein.org/ Albert Einstein Archives, Jerusalem]
* [http://vault.fbi.gov/Albert%20Einstein Báo cáo về Albert Einstein trên [[Cục Điều tra Liên bang|FBI]]]
* [http://www.einstein-online.info/ Einstein Online].{{en}} Trang web với thông tin cơ bản về thuyết tương đối
* [http://www.alberteinstein.info/ Einstein Archives online]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110811112756/http://www.alberteinstein.info/ |date=2011-08-11 }} {{en}} Các tài liệu lưu trữ của Einstein
* [[wikilivres:Albert Einstein|Works by Albert Einstein]] (public domain in Canada)
* {{chú thích|year=1997 |publisher =School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews, Scotland |title = The MacTutor History of Mathematics archive |url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Einstein.html |access-date = 31 tháng 1 năm 2013}}
* [http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-bio.html Nobelprize.org Biography: Albert Einstein]
* {{worldcat id|id=lccn-n79-22889}}
{{Kiểm soát tính nhất quán}}
{{Thuyết tương đối}}
{{Tensor}}
{{Einstein}}
{{Người đoạt giải Nobel Vật lý}}
{{Danh sách người nhận huy chương Copley 1901–1950}}
{{Triết học khoa học}}
{{Thanh chủ đề|Paris|Châu Âu|Toán học|Vật lý|Thiên văn học}}

{{Thời gian sống|sinh=1879|mất=1955|tên=Einstein, Albert}}

{{DEFAULTSORT:Einstein, Albert}}
[[Thể loại:Albert Einstein| ]]
[[Thể loại:Sinh năm 1879]]
[[Thể loại:Mất năm 1955]]
[[Thể loại:Nhà vật lý Đức]]
[[Thể loại:Nhà vật lý Thụy Sĩ]]
[[Thể loại:Nhà vật lý Mỹ]]
[[Thể loại:Nhà vật lý Do Thái]]
[[Thể loại:Người đoạt giải Nobel Vật lý]]
[[Thể loại:Người Đức đoạt giải Nobel]]
[[Thể loại:Người Thụy Sĩ đoạt giải Nobel]]
[[Thể loại:Người Hoa Kỳ đoạt giải Nobel]]
[[Thể loại:Dự án Manhattan]]
[[Thể loại:Người Mỹ gốc Đức]]
[[Thể loại:Người Mỹ gốc Do Thái]]
[[Thể loại:Nhà vật lý lý thuyết]]
[[Thể loại:Dân chủ xã hội]]
[[Thể loại:Người Zürich]]
[[Thể loại:Kỹ sư Mỹ]]
[[Thể loại:Nhà triết học Mỹ]]
[[Thể loại:Người Berlin]]
[[Thể loại:Người München]]
[[Thể loại:Nhà văn Mỹ thế kỷ 20]]
[[Thể loại:Nhà phát minh Mỹ]]
[[Thể loại:Nhà phát minh Đức]]
[[Thể loại:Nhà triết học khoa học]]
[[Thể loại:Người Mỹ gốc Đức-Do Thái]]
[[Thể loại:Kỹ sư Mỹ thế kỷ 20]]
[[Thể loại:Nhà phát minh Mỹ thế kỷ 20]]
[[Thể loại:Nhà vật lý Mỹ thế kỷ 20]]
[[Thể loại:Nhà văn khoa học Mỹ]]
[[Thể loại:Triết học khoa học]]