Xem mã nguồn của Carbon monoxide

{{chú thích trong bài}}
 
{{Dữ liệu hóa chất|Hình = Carbon monoxide 3d model 2.png
 |Tiêu đề = Cấu trúc phân tử của carbon monoxide
 | Danh pháp IUPAC = carbon monoxide
 | Tên khác = carbon oxide<br />oxide carbon<br />khí than
 | Công thức hoá học = CO
 | Phân tử gam = 28,01 g/mol
 | Biểu hiện = Chất khí không màu,<br />không mùi
 | Số đăng ký CAS = <nowiki>[630-08-0]</nowiki>
 | Tỷ trọng và pha = 1,145 kg/m³ ở 298 K<br />1,25 kg/m³ ở 273 K<br />8 kg/cm <sup>3</sup> (rắn)
 | Độ hòa tan trong nước = 26 g/m³ ở 273 K
 | Điểm nóng chảy = -205°C (68 K)
 | Điểm sôi = -192°C (81 K)
 | Hằng số điện ly axit = 
 | Hằng số điện ly base = 
 | Độ nhớt = ? c[[Poise|P]]
 | MSDS = [[Dữ liệu hóa chất bổ sung của carbon monOxide#Bảng chỉ dẫn an toàn hóa chất|MSDS ngoài]] <!-- đề nghị thay bằng liên kết chính xác-->
 | Nguy hiểm chính = Cực dễ cháy ('''F+''')<br />Độc ('''T''')<br />[[sinh sản]]: độc loại 1
 | Biểu tượng NFPA = [[Tập tin:nfpa h3.png]][[Tập tin:nfpa f4.png]][[Tập tin:nfpa r0.png]]
 | Điểm bắt lửa = 
 | Thông báo R/S = R: 12, 23, 48/23, 61<br />S: 45, 53
 | Số RTECS = FG3500000
 | Chiết suất & hằng số điện môi = ''n ε<sub>r</sub>'', v.v.
 | Nhiệt động lực = Các trạng thái<br />rắn, lỏng, khí
 | Dữ liệu quang phổ = [[Phổ UV/VIS|UV]], [[Phổ hồng ngoại|IR]], [[Phổ NMR|NMR]], [[Phương pháp phổ khối lượng|MS]]
| Hợp chất tương tự = 
 |-
 | Hợp chất liên quan = [[carbon]]<br />[[Metan]], [[carbon dioxide]]|Kích cỡ hình=250px}}

'''Carbon monoxide''', công thức hóa học là '''CO''', là một chất [[chất khí|khí]] không màu, không mùi, bắt cháy và có độc tính cao. Nó là sản phẩm chính trong sự cháy không hoàn toàn của [[carbon]] và các hợp chất chứa carbon.

Có nhiều nguồn sinh ra carbon monoxide. Khí thải của [[động cơ đốt trong]] tạo ra sau khi đốt các nhiên liệu gốc carbon có chứa carbon monoxide, đặc biệt với nồng độ cao khi nhiệt độ quá thấp để có thể thực hiện việc oxy hóa trọn vẹn các [[hydrocarbon]] trong nhiên liệu thành [[nước]] (dạng hơi) và [[carbon dioxide]], do thời gian có thể tồn tại trong buồng đốt là quá ngắn và cũng có thể là do không đủ lượng [[oxy]] cần thiết. Thông thường, việc thiết kế và vận hành buồng đốt sao cho có thể giảm lượng CO là khó khăn hơn rất nhiều so với việc thiết kế để làm giảm lượng hydrocarbon chưa cháy hết. Carbon monoxide cũng tồn tại với một lượng đáng kể trong khói [[thuốc lá]]. Trong gia đình, khí CO được tạo ra khi các nguồn nhiên liệu như xăng, hơi đốt, dầu hay gỗ không cháy hết trong các thiết bị dùng chúng làm nhiên liệu như xe máy, ô tô, lò sưởi và bếp lò v.v. Khí carbon monoxide có thể thấm qua [[bê tông]] hàng giờ sau khi xe cộ đã rời khỏi [[nhà để xe|ga ra]].

Trong quá khứ, ở một số quốc gia người ta sử dụng cái gọi là ''town gas'' để thắp sáng và cung cấp nhiệt vào [[thế kỷ XIX]]. Town gas được tạo ra bằng cách cho một luồng hơi nước đi ngang qua [[than cốc]] nóng đỏ; chất tạo thành sau phản ứng của [[nước]] và carbon là hỗn hợp của [[hydro]] và carbon monoxide. Phản ứng như sau:

<chem>H2O + C ->[{t°}] CO +H2</chem>

Khí này ngày nay đã được thay thế bằng hơi đốt tự nhiên ([[metan|methan]]) nhằm tránh các tác động độc hại tiềm ẩn của nó. [[Khí gỗ]], sản phẩm của sự cháy không hoàn toàn của [[gỗ]] cũng chứa carbon monoxide như là một thành phần chính.

== Độc tính ==
:''Xem chi tiết tại bài: [[Ngộ độc carbon monoxide]]''

Carbon monoxide cực kỳ nguy hiểm, do việc hít thở phải một lượng quá lớn CO sẽ dẫn tới thương tổn do giảm oxy trong máu hay tổn thương hệ thần kinh cũng như có thể gây [[chết|tử vong]]. Nồng độ chỉ khoảng 0,01% carbon monoxide trong không khí cũng có thể là nguy hiểm đến tính mạng.

CO là chất khí không màu, không mùi và không gây kích ứng nên rất nguy hiểm vì người ta không cảm nhận được sự hiện diện của CO trong không khí. CO có tính liên kết với [[hemoglobin]] (Hb) trong [[hồng cầu]] mạnh gấp 250-280 lần so với [[oxy]] nên khi được hít vào phổi CO sẽ gắn chặt với Hb thành [[:en:Carboxyhemoglobin|carbonxyhemoglobin]] (HbCO) do đó máu không thể chuyên chở oxy đến [[tế bào]]. CO còn gây tổn thương [[tim]] do gắn kết với [[myoglobin]].

Triệu chứng ngộ độc CO thường bắt đầu bằng cảm giác thất thần, nhức đầu, buồn nôn, khó thở rồi từ từ đi vào hôn mê. Nếu ngộ độc CO xảy ra khi đang ngủ say hoặc uống [[rượu]] say thì người bị ngộ độc sẽ [[hôn mê]] từ từ, ngưng thở và [[chết|tử vong]].
 
Ngộ độc CO có thể xảy ra ở những trường hợp chạy máy nổ phát điện trong nhà kín, sản phụ nằm lò than trong phòng kín, ngủ trong xe hơi đang nổ máy trong nhà hoặc gara...

== Lịch sử ==
Carbon monoxide đã được [[nhà hóa học]] [[người Pháp]] là [[de Lassone]] điều chế lần đầu tiên năm [[1776]] bằng cách đốt nóng [[Oxide kẽm]] (ZnO) với than cốc, nhưng ông đã sai lầm khi cho khí thu được là hydro do nó cũng cháy với ngọn lửa màu [[xanh lam]]. Sau này, nó được nhà hóa học [[người Anh]] là [[William Cruikshank]] xác định là một hợp chất chứa carbon và oxy năm [[1800]].

Nhà sinh lý học người Pháp là [[Claude Bernard]] vào khoảng năm [[1846]] đã lần đầu tiên nghiên cứu kỹ lưỡng các thuộc tính độc hại của carbon monoxide. Ông cho các con [[chó]] hít thở khí này và nhận ra rằng máu của chúng tại tất cả các mạch máu là ''đỏ hơn''.
== Hóa học ==
Cấu trúc của phân tử CO được mô tả tốt nhất dựa theo thuyết [[quỹ đạo phân tử]]. Độ dài của [[liên kết hóa học]] (0,111 [[nanômét|nm]]) chỉ ra rằng nó có đặc trưng liên kết ba một phần. Phân tử có [[momen lưỡng cực]] nhỏ (0,112 Debye hay 3,74x10<sup>−31</sup> C.m) và thông thường được biểu diễn bằng 3 cấu trúc cộng hưởng:

[[Tập tin:Carbon monoxide mesomeric.svg|400px]]

<small>Lưu ý rằng quy tắc octet ([[quy tắc bát tử]]) bị vi phạm đối với nguyên tử carbon trong hai cấu trúc thể hiện bên phải.</small>

Nó thể hiện tính khử trong một số phản ứng với các Oxide kim loại có độ hoạt động hóa học yếu ở nhiệt độ cao, chẳng hạn [[đồng(II) Oxide|Oxide đồng (II)]], theo phản ứng sau:
: <chem>CO + CuO -> CO2 + Cu</chem>

[[Kim loại]] [[nickel]] tạo ra hợp chất dễ bay hơi với CO, được biết đến với tên gọi [[têtracarbonyl nickel|nickel carbonyl]]. carbonyl bị phân hủy rất nhanh ngược trở lại thành kim loại và khí CO, và nó được sử dụng làm nền tảng cho việc làm tinh khiết nickel.

Nhiều kim loại khác cũng có thể tạo ra các [[phức chất]] carbonyl chứa các liên kết cộng hóa trị với carbon monoxide, các chất này có thể tạo ra bằng một loạt các phương pháp khác nhau, ví dụ đun sôi [[rutheni]] triclorua với [[triphenyl photphin]] trong mêthoxyêtanol (hay DMF) thì có thể thu được phức chất [RuHCl(CO)(PPh<sub>3</sub>)<sub>3</sub>]. [[Nickel carbonyl]] là đặc biệt do nó có thể được tạo ra bằng tổ hợp trực tiếp carbon monoxide và [[nickel]] kim loại ở nhiệt độ phòng.

Trong nickel carbonyl và các carbonyl khác, cặp [[electron|điện tử]] trên nguyên tử carbon được liên kết với kim loại. Trong trường hợp này carbon monoxide được nói đến như là nhóm '''carbonyl'''.

Carbon monoxide và [[metanol]] có phản ứng với nhau có [[chất xúc tác]] gốc [[rodi]] để tạo ra [[axit axetic]] trong [[quy trình Monsanto]], nó là phương pháp được sử dụng nhiều nhất để sản xuất axit axêtic công nghiệp.
==Sử dụng==
Sản xuất axit axetic, làm nhiên liệu, chất khử trong nhà máy sản xuất thép,....

== Carbon monoxide trong khí quyển ==
[[Tập tin:Mopitt first year carbon monoxide.jpg|nhỏ|240px|Carbon monoxide toàn cầu năm [[2000]] trong [[MOPITT]].]]

Carbon monoxide có hiệu ứng bức xạ cưỡng bức gián tiếp bằng sự nâng cao nồng độ của [[metan|methan]] và [[ozon]] [[tầng đối lưu]] thông qua các phản ứng hóa học với các thành phần khác của khí quyển (ví dụ [[gốc hydroxyl]], '''OH''') mà nếu không có thể tiêu diệt chúng. Carbon monoxide được tạo ra khi các nhiên liệu chứa carbon bị đốt cháy không hoàn toàn, thông qua các quá trình tự nhiên trong khí quyển thì cuối cùng nó sẽ bị oxy hóa thành [[carbon dioxide]]. Nồng độ carbon monoxide bị biến đổi trong không gian cũng như là tồn tại rất ngắn hạn trong khí quyển.
[[Tập tin:Hoàn kiếm.png|thế=d|nhỏ|Một phần châu Á bị carbon monoxide che phủ.]]
<chem>5CO + O3 -> 4CO2 + C</chem>

==Tham khảo==
{{tham khảo}}
== Liên kết ngoài ==
{{thể loại Commons|Carbon monoxide}}
* [http://www.ilo.org/public/english/protection/safework/cis/products/icsc/dtasht/_icsc00/icsc0023.htm Thẻ an toàn hóa chất quốc tế số 0023]
* [http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0105.html Hướng dẫn bỏ túi của NIOSH về các nguy hiểm hóa chất]
* [http://ecb.jrc.it/ Ủy ban hóa chất châu Âu]
* [http://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/summary/summary.cgi?cid=281 CID 281] từ [[PubChem]]
* [http://www.npi.gov.au Cơ sở dữ liệu về khí thải ô nhiễm của Úc] -National Pollutant Inventory
{{Kiểm soát tính nhất quán}}
{{Oxide}}
{{Hợp chất oxy}}
{{Chất dẫn truyền thần kinh}}

[[Thể loại:Oxide]]
[[Thể loại:Hợp chất carbon vô cơ]]
[[Thể loại:Chất ô nhiễm]]
[[Thể loại:Khói]]
[[Thể loại:Độc tính học]]
[[Thể loại:Độc chất học]]
[[Thể loại:Hợp chất oxy]]