Xem mã nguồn của Kiến

{{1000 bài cơ bản}}
{{bài cùng tên|Kiến (định hướng)}}
{{Bảng phân loại
| name = Kiến
| fossil_range = {{fossilrange|100|0}} [[Albian]]&nbsp;– Recent
| image = Formica rufa2 mrowka rudnica.jpg
| image_width = 250px
| image_caption = Kiến thợ ''[[Formica rufa]]''
| regnum = [[Động vật|Animalia]]
| phylum = [[Động vật Chân khớp|Arthropoda]]
| subphylum = [[Hexapoda]]
| classis = [[Côn trùng|Insecta]]
| subclassis = [[Côn trùng có cánh|Pterygota]]
| infraclassis = [[Côn trùng cánh mới|Neoptera]]
| superordo = [[Côn trùng cánh trong|Endopterygota]]
| ordo = [[Bộ Cánh màng|Hymenoptera]]
| subordo = [[Phân bộ Eo nhỏ|Apocrita]]
| superfamilia = [[Siêu họ Kiến Ong|Vespoidea]]
| familia = '''Formicidae'''
| familia_authority = Latreille 1809
| subdivision_ranks = Phân họ
| subdivision =
* [[Agroecomyrmecinae]]
* [[Amblyoponinae]] (gồm "[[Apomyrminae]]")
* [[Aneuretinae]]
* {{extinct}}[[Armaniinae]]
* {{extinct}}[[Brownimeciinae]]
* [[Dolichoderinae]]
* [[Dorylinae]]
* [[Ectatomminae]]
* {{extinct}}[[Formiciinae]]
* [[Formicinae]]
* [[Heteroponerinae]]
* [[Leptanillinae]]
* [[Martialinae]]
* [[Myrmeciinae]] (gồm "[[Nothomyrmeciinae]]")
* [[Myrmicinae]]
* [[Paraponerinae]]
* [[Ponerinae]]
* [[Proceratiinae]]
* [[Pseudomyrmecinae]]
* {{extinct}}[[Sphecomyrminae]]
{{hidden|headerstyle=background:#D3D3A4; text-size:90%;|[[Phát sinh loài]] của<br> các phân họ|
{{clade|style=font-size:75%;line-height:75%
 |1={{clade
 |1=[[Martialinae]]
 |2=[[Leptanillinae]]
 |3=[[Amblyoponinae]]
 |4=[[Paraponerinae]]
 |5=[[Agroecomyrmecinae]]
 |6=[[Ponerinae]]
 |7=[[Proceratiinae]]
 |8={{clade
 |1={{clade
 |1={{clade
 |1=Ecitoninae‡
 |2=Aenictinae‡
 |3={{clade
 |1=[[Dorylini]]‡
 |2=Aenictogitoninae‡
 }}
 }}
 |2=wsw www‡
 }}
 |2={{clade
 |1={{clade
 |1={{clade
 |1=[[Dolichoderinae]]
 |2=[[Aneuretinae]]
 }}
 |2={{clade
 |1=[[Pseudomyrmecinae]]
 |2=[[Myrmeciinae]]
 }}
 }}
 |2={{clade
 |1={{clade
 |1=[[Ectatomminae]]
 |2=[[Heteroponerinae]]
 }}
 |2=[[Myrmicinae]]
 |3=[[Formicinae]]
 }}
 }}
 }}
 }}
 }}
<small>[[Phát sinh loài]] của các [[phân họ]] kiến.<ref>{{chú thích tạp chí |last=Ward |first=Philip S |title=Phylogeny, classification, and species-level taxonomy of ants (Hymenoptera: Formicidae) |journal=[[Zootaxa]] |volume=1668 | year=2007 |pages=549–563| url=http://www.mapress.com/zootaxa/2007f/zt01668p563.pdf|format=PDF}}</ref><ref name=martialis>{{chú thích tạp chí|author=Rabeling C, Brown JM & Verhaagh M|year=2008|title=Newly discovered sister lineage sheds light on early ant evolution|journal=PNAS|doi=10.1073/pnas.0806187105|volume=105|pmid=18794530|issue=39|pmc=2567467|bibcode = 2008PNAS..10514913R|pages=14913–7 }}</ref><br />
<nowiki>*</nowiki>Cerapachyinae là một nhóm [[đa ngành]]<br>
}}
}}
'''Kiến''' ([[danh pháp|tên khoa học]]: ''Formicidae'') là một [[họ (sinh học)|họ]] [[côn trùng]] thuộc [[bộ Cánh màng]]. Các loài trong họ này [[Xã hội|có tính xã hội]] cao, có khả năng sống thành [[tập đoàn (sinh học)|tập đoàn]] lớn có tới hàng triệu con. Nhiều tập đoàn kiến còn có thể lan tràn trên một khu vực đất rất rộng, hình thành nên các siêu tập đoàn. Các [[tập đoàn kiến]] đôi khi được coi là các [[siêu cơ quan]] vì chúng hoạt động như một thực thể duy nhất.

== Phân loại và tiến hóa ==
[[Tập tin:Ants in amber.jpg|nhỏ|trái|Kiến hóa thạch trong [[hổ phách]] Baltic.]]
{{cladogram|
|caption=<center><small>Vị trí phát sinh loài của họ Formicidae.<ref>{{chú thích tạp chí
| author=Brothers DJ
| year=1999
| title=Phylogeny and evolution of wasps, ants and bees (Hymenoptera, Chrysisoidea, Vespoidea, and Apoidea)
| url=https://archive.org/details/sim_zoologica-scripta_1999_28_1-2/page/233
| journal=Zoologica Scripta
| volume=28
| pages=233–249
| doi=10.1046/j.1463-6409.1999.00003.x}}</ref></small></center>
|cladogram={{clade| style=font-size:75%;line-height:75%
|label1=[[Vespoidea]]
|1={{clade
 |1=[[Sierolomorphidae]]
 |2={{clade
 |1={{clade
	 |1=[[Tiphiidae]]
	 |2={{clade
	 |1=[[Sapygidae]]
	 |2=[[Mutillidae]]
	 }}
	 }}
	 |2={{clade
	 |1={{clade
		 |1=[[Pompilidae]]
		 |2=[[Rhopalosomatidae]]
		 }}
	 |2={{clade
		 |1='''Formicidae'''
		 |2={{clade
		 |1=[[Vespidae]]
		 |2=[[Họ Ong lỗ|Scoliidae]]
		 }}
		 }}
	 }}
 }}
 }}
}}

}}
Họ Formicidae thuộc bộ [[Bộ Cánh màng|Hymenoptera]], bộ này cũng bao gồm [[sawfly]], [[ong]] và [[tò vò]] Kiến nằm cùng nhánh với [[Vespoidea|ong Vò vẽ]]. Phân tích phát sinh loài cho thấy kiến tách ra từ [[Kỷ Creta]]-giữa cách đây khoảng 110 đến 130 triệu năm. Sau khi [[thực vật có hoa]] tách ra cách đây khoảng 100 triệu năm kiến đã đa dạng hóa và được cho là thống trị chủ yếu vào khoảng cách đây 60 triệu năm.<ref name="grimaldi2001">{{chú thích tạp chí
|author=Grimaldi D, Agosti D 
|year=2001 
|title=A formicine in New Jersey Cretaceous amber (Hymenoptera: Formicidae) and early evolution of the ants 
|journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]] 
|volume=97 
|pages=13678–13683 
|url=http://www.pnas.org/cgi/ijlink?linkType=ABST&journalCode=pnas&resid=97/25/13678
| doi = 10.1073/pnas.240452097 
|pmid=11078527
|issue=25
|pmc=17635|bibcode = 2000PNAS...9713678G }}</ref><ref>{{chú thích tạp chí 
|journal=[[Science]] 
|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/312/5770/101 
| doi = 10.1126/science.1124891
|title=Phylogeny of the ants: Diversification in the Age of Angiosperms
|author=Moreau CS, Bell CD, Vila R, Archibald SB, Pierce NE |volume=312 
|issue=5770 
|pages=101–104
|year=2006
|pmid=16601190|bibcode = 2006Sci...312..101M }}</ref><ref name=riseofants>{{chú thích tạp chí 
| volume = 102
| issue = 21
| pages = 7411–7414
| author= Wilson EO, Hölldobler B
| title = The rise of the ants: A phylogenetic and ecological explanation
| journal = Proceedings of the National Academy of Sciences
|url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/102/21/7411
| doi = 10.1073/pnas.0502264102
| year = 2005
| pmid = 15899976 
| pmc = 1140440|bibcode = 2005PNAS..102.7411W }}</ref> Năm 1966, [[E. O. Wilson]] và đồng sự của ông đã xác định các hóa thạch kiến (loài ''[[Sphecomyrma freyi]]'') sống trong kỷ Creta. Tiêu bản này nằm trong hổ phách được định tuổi là hơn 80 triệu năm và mang các đặc điểm của kiến và wasp.<ref>{{chú thích tạp chí 
|author=[[E. O. Wilson|Wilson E O]], Carpenter FM, Brown WL 
|title=The first Mesozoic ants 
|journal=[[Science]] 
|year=1967 
|volume=157 
|pages=1038–1040 
| doi = 10.1126/science.157.3792.1038 
|pmid=17770424 
|issue=3792|bibcode = 1967Sci...157.1038W }}</ref> ''Sphecomyrma'' có thể kiếm ăn trên mặt đất nhưng một số tác giả dựa trên các nhóm nguyên thủy [[Leptanillinae]] và [[Martialinae]] nên các loài kiến nguyên thủy có thể là các loài săn mồi dưới mặt đất.<ref name="martialis"/>

Trong suốt kỷ Creta, một vài loài kiến nguyên thủy phân bố rộng khắp trên siêu lục địa [[Laurasia]] (bán cầu bắc). Chúng hiếm gặp so với các loài côn trùng khác, và chỉ chiếm 1% trong tổng các cá thể côn trùng. Kiến trở nên phổ biến sau sự kiện [[tỏa nhánh thích nghi]] vào đầu [[kỷ Paleogen]]. Vao [[Thế Oligocen|Oligocene]] và [[Thế Miocen|Miocene]] kiến chiếm 20 – 40% tất cả các côn trùng được tìm thấy trong hầu hết các trầm tích hóa thạch chính. Một trong số các loài sống trong [[Thế Eocen|Eocene]] thì còn khoảng <math>\frac1{10}</math>các chi hiện còn tồn tại đến ngày nay. Các chi còn tồn tại đến ngày nay chiếm 56% trong các chi được phát hiện trong hổ phách [[vùng Baltic]] (đầu Oligocene), và 92% các chi trong hổ phách ở [[Cộng hòa Dominica|Dominica]] (xuất hiện đầu Miocene).<ref name="grimaldi2001"/><ref name=TheAntEvo>Hölldobler & Wilson (1990), pp. 23-24</ref>

[[Termite]], đôi khi là tên gọi của loài "kiến trắng", không phải là kiến và thuộc bộ [[Isoptera]]. Termite thực tế có quan hệ rất gần gũi với [[gián]] và [[họ Bọ ngựa|mantidae]]. Termite có kim chích nhưng rất khác biệt về phương thức sinh sản. Cấu trúc xã hội tương tự có vai trò quan trọng trong [[tiến hóa hội tụ]].<ref>{{chú thích tạp chí|last=Thorne|first=Barbara L|year=1997|title=Evolution of eusociality in termites|journal=Annu. Rev. Ecol. Syst.|volume=28|pages=27–53|url=http://www.thornelab.umd.edu/Termite_PDFS/EvolutionEusocialityTermites.pdf|format=PDF|doi=10.1146/annurev.ecolsys.28.1.27|access-date = ngày 4 tháng 4 năm 2012 |archive-date = ngày 30 tháng 5 năm 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100530162505/http://www.thornelab.umd.edu/Termite_PDFS/EvolutionEusocialityTermites.pdf|url-status=dead}}</ref> [[Mutillidae|Kiến nhung]] trông giống kiến lớn nhưng thực ra là những con [[wasp]] cái không cánh.<ref>{{Chú thích web 
|url=http://bugguide.net/node/view/69 
|tiêu đề=Order Isoptera - Termites 
|ngày truy cập=12 tháng 6 năm 2008
|nhà xuất bản=Iowa State University Entomology 
|ngày tháng=16 tháng 2 năm 2004}}
</ref><ref>{{Chú thích web 
|url=http://bugguide.net/node/view/159/ 
|tiêu đề=Family Mutillidae - Velvet ants
|ngày truy cập=12 tháng 6 năm 2008 
|nhà xuất bản=Iowa State University Entomology 
|ngày tháng=16 tháng 2 năm 2004}}</ref>

== Phân bố và đa dạng hóa ==
{| class="wikitable sortable" style="float:left; margin:10px;"
|-
! [[Vùng]]!! Số loài<ref name = HolldoblerWilsonAnts>Hölldobler & Wilson (1990), p. 4</ref>
|-
| [[Vùng sinh thái Neotropic|Neotropic]] ||align="right"| 2.162
|-
| [[Miền Tân bắc]] ||align="right"| 580
|-
| [[Châu Âu]] ||align="right"| 180
|-
| [[Châu Phi]] ||align="right"| 2500
|-
| [[Châu Á]] ||align="right"| 2080
|-
| [[Melanesia]] ||align="right"| 275
|-
| [[Úc]] ||align="right"| 985
|-
| [[Polynesia]] ||align="right"| 42
|}
Kiến được tìm thấy trên tất cả các lục địa trừ [[Nam Cực]], và chỉ có một vài quần đảo lớn như [[Greenland]], [[Iceland]], các phần của Polynesia và [[Hawaii]] thì không có các loài kiến bản địa.<ref>{{Chú thích web
| url=http://ngm.nationalgeographic.com/2007/08/ants/did-you-know-learn
| tiêu đề=Fantastic ants - Did you know?
| nhà xuất bản=National Geographic Magazine
| tác giả 1=Jones, Alice S
| ngày truy cập=5 tháng 7 năm 2008}}</ref><ref>{{Chú thích web 
| url=http://www.hear.org/ants/ |tiêu đề=Pest Ants in Hawaii 
| năm=2007
| tác giả 1=Thomas, Philip
| nhà xuất bản=Hawaiian Ecosystems at Risk project (HEAR)
| ngày truy cập=6 tháng 7 năm 2008}}</ref> Kiến chiếm một dải các [[hốc sinh thái]] rộng, và có thể khai thác một dải rộng các nguồn thực phẩm hoặc trực tiếp hoặc là các động vật ăn cỏ, săn mồi và ăn xác chết gián tiếp. Hầu hết các loài kiến là động vật ăn tạp nhưng một vài loài chỉ ăn một thứ đặc trưng. Sự thống trị sinh thái của chúng có thể đo đạc thông qua sinh khối của chúng, và theo ước tính trong các môi trường khác nhau cho thấy rằng chúng đóng góp khoảng 15 – 20% (trung bình gần 25% ở các vùng nhiệt đới) trong tổng sinh khối động vật đất liền, cao hơn cả sinh khối của động vật có xương sống.<ref name="schultz">{{chú thích tạp chí
 |author       = Schultz TR
 |year         = 2000
 |title        = In search of ant ancestors
 |journal      = [[Proceedings of the National Academy of Sciences]]
 |volume       = 97
 |issue        = 26
 |pages        = 14028–14029
 |url          = http://www.pnas.org/cgi/content/full/97/26/14028
 |doi          = 10.1073/pnas.011513798
 |pmid         = 11106367
 |pmc          = 34089
 |bibcode      = 2000PNAS...9714028S
 |access-date  = 2012-04-04
 |archive-date = 2008-07-24
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20080724005836/http://www.pnas.org/cgi/content/full/97/26/14028
}}</ref>

Kiến có kích thước thay đổi từ {{convert|0,75|đến|52|mm|sigfig=2}},<ref name = AntsDorylusWilverthaiQueen >Hölldobler & Wilson (1990), p. 589</ref><ref name = OligomyrmexMinor>{{Chú thích sách 
| author=Shattuck SO
| title=Australian ants: their biology and identification 
| year=1999 
| publisher=CSIRO 
| location=Collingwood, Vic
| isbn=0-643-06659-4 
|page=149}}</ref> loài lớn nhất là hóa thạch của ''[[Titanomyrma|Titanomyrma giganteum]]'', kiến chúa có [[chiều dài]] {{convert|6|cm|inch}} với sải cách {{convert|15|cm|inch}}.<ref name="Messel">{{chú thích tạp chí|title=Encyclopedia of Life Sciences|author=Schaal, Stephan|date=27 Jan 2006|work= |publisher=|doi=10.1038/npg.els.0004143|chapter=Messel|isbn=0470016175}}</ref> Kiến có nhiều màu sắc khác nhau, hầu hết chúng có màu đỏ hoặc đen, nhưng một vài loài có màu lục và các loài ở vùng nhiệt đới có ánh kim loại. Hơn 15.000 loài kiến hiện đã được phát hiện (với ước tính vào khoảng 22.000 loài) (xem [[danh sách các chi kiến]]), trong đó đa dạng hóa lớn nhất là ở các vùng nhiệt đới. Các nghiên cứu về phân loại học vẫn đang tiến hành để giải quyết những tồn tại liên quan đến họ kiến. Cơ sở dữ liệu các loài kiến như "AntBase" và "Hymenoptera Name Server" giúp theo dõi các loài kiến đã biết và các loài mới được miêu tả.<ref>{{Chú thích web | tác giả 1=Agosti D, Johnson NF (eds.)| năm=2005| tiêu đề=Antbase| url=http://www.antbase.org/| nhà xuất bản=American Museum of Natural History| ngày truy cập=ngày 6 tháng 7 năm 2008}}</ref> Việc dễ dàng nghiên cứu các loài kiến như là một loài chỉ thị trong các [[hệ sinh thái]] là một thuận lợi cho nghiên cứu [[đa dạng sinh học]].<ref>{{Chú thích sách | author=Agosti D, Majer JD, Alonso JE, Schultz TR (eds.)| year=2000| title=Ants: Standard methods for measuring and monitoring biodiversity| publisher=[[Smithsonian Institution|Smithsonian Institution Press]] |url=http://antbase.org/databases/publications_files/publications_20330.htm}}</ref><ref>{{Chú thích web| url=http://atbi.biosci.ohio-state.edu:210/hymenoptera/nomenclator.home_page| tiêu đề=Hymenoptera name server| nhà xuất bản=[[Ohio State University]]| tác giả 1=Johnson NF| năm=2007| ngày truy cập=ngày 6 tháng 7 năm 2008| archive-date = ngày 5 tháng 6 năm 2008 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080605191107/http://atbi.biosci.ohio-state.edu:210/hymenoptera/nomenclator.home_page| url-status=dead}}</ref>

== Cuộc sống ==
[[Tập tin:Scheme ant worker anatomy-en.svg|trái|nhỏ|200px|Các bộ phận của một kiến thợ (''Pachycondyla verenae'').]]
[[Tập tin:Ant head closeup.jpg|nhỏ|trái|200px|Hình chụp gần cho thấy hàm dưới lồi ra và cặp mắt tuy nhỏ nhưng phức tạp của loài kiến.]]

=== Tổ kiến ===
Thông thường có khoảng 100.000 con kiến trong một đàn nhưng tất cả chúng chỉ có một [[kiến chúa]]. Những con kiến mà mắt thường chúng ta thường hay nhìn thấy là kiến thợ. Công việc của chúng là chăm sóc kiến chúa, ấp trứng, chuyển trứng, nuôi kiến con, tìm kiếm thức ăn, đào đất xây dựng tổ, canh gác tổ (kiến lính)...Tất cả những con kiến thợ này đều là kiến cái nhưng chúng không thể sinh sản được vì [[cơ cấu giới tính]] của chúng chưa phát triển đầy đủ. Các con kiến trong mỗi tổ phân biệt giống loài  với những con cùng loài khác tổ bằng mùi.

Kiến chúa cái sống trong phòng chúa ở giữa tổ, chuyên đẻ trứng suốt đời. Những trứng đó sau này sẽ là "thành viên" lao động của tổ.

=== Sinh sản và tự vệ ===
Hầu hết kiến đều không có [[cánh]], khi chúng sống trong tổ trong thời gian dài và được che chở, nơi này sẽ tạo ra cánh cho chúng. Trong một khoảng thời gian ngắn mỗi năm, thường là vào những mùa ấm áp hay oi bức, kiến bay đầy trời. Đó chính là những con kiến đực và cái (đã trưởng thành, có thể sinh sản được) đang phối giống. Phối giống xong, con đực chết, cánh của những con đực rụng xuống cộng với phần cơ bắp của chúng chính là thức ăn duy trì sự sống cho con cái để sản sinh ra những con kiến thợ đầu tiên. Những con kiến thợ này đi kiếm ăn cho các con đẻ sau và cho kiến chúa.

Một số kiến thợ thành kiến bảo vệ tổ, chúng tăng trưởng rất nhanh và giúp bảo vệ tổ bằng cách tiêm, cắn [[axít|axit]] vào kẻ thù. Một số loài khác dùng răng để đuổi các con kiến khác khỏi tổ của mình.

== Thức ăn ==

Kiến ăn nhiều loại thức ăn. Một số ăn hạt giống, săn động vật khác và có cả loài ăn nấm... nhưng hầu hết chúng thích đồ ngọt và mật của rệp vừng. Hầu hết những gì chúng làm được là do bản năng (nghĩa là chúng không phải nghĩ hay tập làm những công việc này để làm như thế nào). Các con kiến tìm mồi ở khắp mọi nơi, đôi khi lấy của các tổ khác.<br />Việc di chuyển thức ăn của chúng tương đối thuận lợi do có tính tập thể cao, chúng cùng nhau dìu thức ăn về tổ thành từng đàn, theo từng hàng lối nghiêm chỉnh. 

== Xem thêm ==
* Loài [[Formica sanguinea]]: Kiến bắt nô lệ
* Chi [[Megalomyrmex]]: Kiến càng (kiến bảo kê)
*Loài [[Lasius fuliginosus]]: Kiến bảo vệ
== Đọc thêm ==
* {{Chú thích sách|author=Borror DJ, Triplehorn CA, Delong DM|title=Introduction to the Study of Insects, 6th Edition|url=https://archive.org/details/introductiontost0000borr_c8c3|publisher=Saunders College Publishing|year=1989|isbn=0-03-025397-7}}
* {{Chú thích sách |author=Hölldobler B, Wilson EO|title=The Ants |url=https://archive.org/details/ants0000hlld|publisher=[[Harvard University Press]]|year=1990|isbn=0-674-04075-9}}
* {{Chú thích sách|author=Bolton, Barry|publisher=Harvard University Press|year=1995|isbn=9780674615144|title=A New General Catalogue of the Ants of the World|url=https://archive.org/details/newgeneralcatalo0000bolt}}
* {{Chú thích sách|author=Hölldobler B, Wilson EO|year=1998|title=Journey to the Ants: A Story of Scientific Exploration|publisher=Belknap Press|isbn=0674485262}}
* {{Chú thích sách|author=Hölldobler B, Wilson EO|year=1990|title=The Ants|publisher=Harvard University Press|isbn=9783540520924}}
* {{Chú thích sách|author=Hölldobler B, Wilson EO|year=2009|title=The Superorganism: The Beauty, Elegance and Strangeness of Insect Societies|url=https://archive.org/details/superorganismbea0000holl|publisher=Norton & Co.|isbn=9780393067040}}

== Tham khảo ==
{{tham khảo|30em}}

== Liên kết ngoài ==
{{Wikispecies|Formicidae}}
{{thể loại Commons|Formicidae}}
* {{TĐBKVN|12362}}
* {{Eol|699}}
* {{NCBI|36668}}
* {{ITIS|ID=154193}}
* [http://www.antweb.org/ Antweb from The California Academy of Sciences]
* [http://www.antblog.co.uk/ AntBlog a website dedicated to the study of ant colonies] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161119084919/http://www.antblog.co.uk/ |date = ngày 19 tháng 11 năm 2016}}
* [http://antbase.org/ AntBase - a taxonomic database with literature sources]
* [http://www.antmacroecology.org/ant_genera/index.html Ant Genera of the World - distribution maps] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100822025415/http://www.antmacroecology.org/ant_genera/index.html |date = ngày 22 tháng 8 năm 2010}}
* [http://www.discoverlife.org/20/q?search=Formicidae Discover Life—images, information and links]
* [http://bugguide.net/node/view/165 BugGuide]
* [http://gap.entclub.org/ Global Ant Project] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090212115241/http://gap.entclub.org/ |date = ngày 12 tháng 2 năm 2009}}
* [http://nap.entclub.org/ Navajo Ant Project] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090807120842/http://nap.entclub.org/ |date = ngày 7 tháng 8 năm 2009}}
* [http://ant.edb.miyakyo-u.ac.jp/BE/Gakken79/title.html Gakushu Kenkyusha (1979) Ants. Gakken's Photo Encyclopedia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101205003430/http://ant.edb.miyakyo-u.ac.jp/BE/Gakken79/title.html |date = ngày 5 tháng 12 năm 2010}}
* [http://www.botanical-dermatology-database.info/BotDermReviews/Myrmecophytes.html The super-nettles. A dermatologist's guide to ants-in-the-plants]
* [http://vnexpress.net/Vietnam/Khoa-hoc/2007/06/3B9F79EF/ Những chuyện lạ về thế giới kiến]
{{Họ Kiến}}
{{Hymenoptera}}
{{Eusociality}}
{{Taxonbar}}

[[Thể loại:Họ Kiến| ]]
[[Thể loại:Cộng sinh]]
[[Thể loại:Bài cơ bản dài trung bình]]
<!-- [[Thể loại:Trò chơi truyền hình Anh quốc]] -->