Xem mã nguồn của Pierre de Fermat

{{chú thích trong bài}}
{{Thông tin nhà khoa học
| name = Pierre de Fermat
| image = Pierre de Fermat.jpg
| image_width = 250px
| caption = Pierre de Fermat
| birth_date = {{ngày sinh|1601|8|17}}
| birth_place = [[Beaumont-de-Lomagne]], [[Tarn-et-Garonne]], [[Midi-Pyrénées]], [[Pháp]]
| death_date = {{ngày mất và tuổi|1665|1|12|1601|8|17}}
| death_place = [[Castres, Tarn|Castres]], [[Tarn]], [[Midi-Pyrénées]], [[Pháp]]
| residence = Pháp
| citizenship = Pháp
| nationality = Pháp
| ethnicity = 
| field = [[Luật sư]], [[toán học]]
| work_institution = Tòa án
| alma_mater = 
| doctoral_advisor = 
| doctoral_students = 
| known_for = [[Lý thuyết số]]<br>[[Hình học giải tích]]<br>[[Nguyên lý Fermat]]<br>[[Xác suất]]<br>'''[[Định lý lớn Fermat]]'''
| author_abbreviation_bot = 
| author_abbreviation_zoo = 
| prizes = 
| religion = 
| footnotes = Chịu ảnh hưởng bởi [[François Viète]]
| signature =
}}
'''Pierre de Fermat''' ({{IPA|fr|pjɛʁ də fɛʁma}}, phiên âm: ''"Pi-e Đờ Phéc-ma"'', [[17 tháng 8]] năm [[1607]]<ref name="www-gap"/> tại [[Pháp]] – [[12 tháng 1]] năm [[1665]]) là một học giả nghiệp dư vĩ đại, một [[danh sách nhà toán học|nhà toán học]] nổi tiếng và cha đẻ của [[lý thuyết số]] hiện đại. Xuất thân từ một gia đình khá giả, ông học ở [[Toulouse]] và lấy bằng [[cử nhân luật]] dân sự rồi làm [[chánh án]]. Chỉ trừ gia đình và bạn bè tâm giao, chẳng ai biết ông vô cùng say mê [[toán học|toán]]. Mãi sau khi Pierre de Fermat mất, người con trai mới in dần các công trình của cha kể từ năm [[1670]]. Năm [[1896]], hầu hết các tác phẩm của Fermat được ấn hành thành 4 tập dày. Qua đó, người đời vô cùng ngạc nhiên và khâm phục trước sức đóng góp dồi dào của ông. Chính ông là người sáng lập [[lý thuyết số]] hiện đại, trong đó có 2 định lý nổi bật: [[định lý nhỏ Fermat]] và [[định lý lớn Fermat]] (định lý cuối cùng của Fermat).

Trong [[hình học]], ông phát triển [[phương pháp tọa độ]], lập [[phương trình]] [[đường thẳng]] và các [[đường cô-nic|đường cong bậc hai]] rồi chứng minh rằng các đường cong nọ chính là các [[thiết diện cônic]]. Trong [[Giải tích toán học|giải tích]], ông nêu các quy tắc lấy [[đạo hàm]] của hàm mũ với số mũ hữu tỷ bất kỳ, tìm [[cực trị]], tính [[tích phân]] những hàm mũ với [[số mũ phân số]] và [[số mũ âm]]. [[Nguyên lý Fermat về truyền sáng]] lại là một [[định luật vật lý|định luật]] quan trọng của [[quang học]].

Dù hoạt động khoa học kiên trì và giàu nhiệt huyết, đem lại nhiều thành quả to lớn như vậy, trong suốt cuộc đời Pierre de Fermat vẫn không coi việc nghiên cứu toán làm nghề chính thức.

==Tiểu sử==
[[Tập tin:Beaumont-de-Lomagne - Monument à Fermat.jpg|thumb|Đài tưởng niệm Fermat ở Beaumont de Lomagne.]]
Pierre de Fermat sinh ngày 17/8/1601 tại [[Xã của Pháp|xã]] [[Beaumont-de-Lomagne]], tỉnh [[Tarn-et-Garonne]] [[vùng của Pháp|vùng]] [[Occitanie]] nước Pháp trong một gia đình khá giả. Cha ông, Dominique Fermat là một thương gia buôn bán [[da]]. Cha ông có 2 vợ, Françoise Cazeneuve và Claire de Long.

Ông theo học tại [[University of Orléans|Đại học Orléans]]<nowiki/>từ năm 1623 và nhận bằng cử nhân luật năm 1626 trước khi đến [[Bordeaux]]. Ở [[Bordeaux]], ông bắt đầu nghiên cứu nghiêm túc về toán học.

Năm 1630, ông mua văn phòng của một ủy viên hội đồng nghị viện [[Parlement of Toulouse]], một trong những Tòa án Tối cao Pháp viện, và đã được tuyên thệ bởi Grand Chambre vào tháng 5 năm 1631. Ông làm việc trong văn phòng này từ đó cho đến cuối đời. Bằng cách đó, ông đã được đổi tên từ Pierre Fermat thành Pierre de Fermat. Ông thông thạo 6 ngôn ngữ: Tiếng Pháp, Latin, Occitan, tiếng Hy Lạp cổ, tiếng Ý và tiếng Tây Ban Nha.

Ông để lại phần lớn các công trình của mình dưới dạng thư viết cho những người bạn của ông, thường có khá ít hoặc không có nhiều bằng chứng về các định lí của ông. Ở một vài bức thư, ông đã khám phá rất nhiều ý tưởng cơ bản của [[Vi tích phân]] trước [[Isaac Newton|Newton]] hoặc [[Gottfried Leibniz|Leibniz]]. Fermat làm toán theo sở thích nhiều hơn là trở thành một nhà toán học chuyên nghiệp. Dù vậy, ông đã có nhiều đóng góp quan trọng cho [[Hình học giải tích]], [[Xác suất]], [[Vi tích phân]] và [[Lý thuyết số]].

[[Anders Hald]] đã từng viết: "Nền tảng toán học Fermat là các luận văn Hy Lạp cổ điển kết hợp với các phương pháp mới của đại số Vieta"<ref>{{Chú thích| last = Faltings | first = Gerd | authorlink = Gerd Faltings | issue = 7 | journal = [[Notices of the American Mathematical Society]] | mr = 1335426 | pages = 743–746 | title = The proof of Fermat's last theorem by R. Taylor and A. Wiles | url = https://www.ams.org/notices/199507/faltings.pdf | volume = 42 | year = 1995}}</ref>

==Công việc==
Công trình tiên phong của Fermat trong [[Hình học giải tích]] (''Methodus ad disquirendam maximam et minimam et de tangentibus linearum curvarum'') được lưu hành dưới dạng bản thảo vào năm 1636 (dựa trên những kết quả đã đạt được vào năm 1629), trước khi ''[[La Géométrie]]'' của Descartes xuất bản năm 1637. Bản thảo được xuất bản sau khi ông đã qua đời (1679).

Trong ''Methodus ad disquirendam maximam et minimam'' và ''De tangentibus linearum curvarum'', Fermat đã phát triển một phương pháp ([[Adequality|bất bình đẳng]]) cho việc xác định cực đại, cực tiểu và [[Tangent|tiếp tuyến]] với các đường cong khác nhau tương đương với [[Vi phân]].

== Cái chết ==
Pierre de Fermat mất vào ngày 12 tháng 1 năm 1665 tại [[Castres, Tarn|Castres]]. Trường trung học cổ nhất và uy tín nhất ở Toulouse được đặt theo tên của ông: Lycée Pierre-de-Fermat. Nhà điêu khắc người Pháp [[Théophile Barrau]] đã tạo một bức tượng cẩm thạch và đặt tên là ''Hommage à Pierre Fermat'' để tưởng nhớ tới ông, nay bức tượng nằm ở [[Capitole de Toulouse]].

== Định lý nhỏ Fermat ==
{{Chính|Định lý nhỏ Fermat}}
Với p là một [[số nguyên tố]] và a,p là 2 số nguyên tố cùng nhau thì chia một số a lũy thừa p cho p sẽ có số dư chính bằng a:
<center>
<math>a^p \equiv a \pmod{p}\,</math>
</center>

== Định lý lớn Fermat ==
{{Chính|Định lý lớn Fermat}}
{|
|[[Tập tin:Fermats will.jpg|nhỏ|phải|200px|Nguyên văn bản viết tay di chúc của Pierre de Fermat ngày [[4 tháng 3|4/3]] [[1660]], hiện lưu giữ tại Departmental Archives of Haute-Garonne, Toulouse]] || [[Tập tin:Diophantus-II-8.jpg|nhỏ|phải|171px|Bên phải là phần lề giấy nổi tiếng của Fermat, nơi theo ông, không đủ viết chứng minh định lý đầy đủ vào]]
|}
Câu chuyện về định lý cuối cùng của Fermat là câu chuyện độc nhất vô nhị trong lịch sử toán học thế giới, khởi nguồn từ cổ đại với nhà toán học [[Pythagoras|Pythagore]]. Bài toán cuối cùng (sau này giới toán học gọi là Định lý cuối cùng của Fermat, hay Định lý lớn Fermat) có gốc từ [[định lý Pytago|định lý Pythagore]]: "Trong một [[tam giác vuông]], [[bình phương]] cạnh huyền bằng tổng bình phương hai cạnh góc vuông". Fermat thay đổi phương trình Pythagore và tạo ra một bài toán khó bất hủ.

Xét phương trình Pythagore:

<center>
<math>x^2 + y^2= z^2\,</math>
</center>

Người ta có thể hỏi những [[nghiệm số nguyên]] của phương trình này là gì, và có thể thấy rằng:

<center>
<math>3^2 + 4^2 = 5^2\,</math>
</center>

và

<center>
<math>5^2 + 12^2 = 13^2\,</math>
</center>

Nếu tiếp tục tìm kiếm thì sẽ tìm thấy rất nhiều nghiệm như vậy. Fermat khi đó xét dạng bậc ba của phương trình này:

<center>
<math>x^3 + y^3 = z^3\,</math>
</center>

Ông đặt câu hỏi: có thể tìm được nghiệm (nguyên) cho [[phương trình bậc ba]] này hay không? Ông khẳng định là không. Thực ra, ông khẳng định điều đó cho họ phương trình tổng quát:

<center>
<math>x^n + y^n = z^n\,</math>
</center>

trong đó ''n'' lớn hơn 2 không thể tìm được nghiệm (nguyên) nào. Đó là Định lý Fermat cuối cùng.

Điều lý thú ở đây là phỏng đoán này được Fermat ghi bên lề một cuốn sách mà không chứng minh, nhưng có kèm theo dòng chữ: "Tôi có một phương pháp rất hay để chứng minh cho trường hợp tổng quát, nhưng không thể viết ra đây vì lề sách quá hẹp."!!;z^n=(x^2+y^2).z^(n-2)>x^n+y^n

Các nhà toán học đã cố gắng giải bài toán này trong suốt 300 năm. Trong lịch sử đi tìm lời giải cho định lý cuối cùng của Fermat có người phải tự tử và có cả sự lường gạt... Và cuối cùng nhà toán học [[Andrew Wiles]] (một [[:Thể loại:Người Anh|người Anh]], định cư ở [[Hoa Kỳ|Mỹ]], sinh [[1953]]) sau 7 năm làm việc trong cô độc và 1 năm giày vò trong cô đơn đã công bố [[lời giải cho định lý lớn Fermat|lời giải]] độc nhất vô nhị vào mùa hè năm [[1993]] và sửa lại năm [[1995]], với lời giải dài 200 trang.

== Xem thêm ==
* [[Số Fermat]]
* [[Điểm Fermat]]
* [[Định lý Fermat về số đa giác đều]]
* [[Kiểm tra Fermat]]
* [[Thương số Fermat]]
* [[Định lý Fermat về tổng của hai số chính phương]]
== Đọc thêm ==
* Simon Singh, ''Định Lý Cuối Cùng Của Fermat'', Phạm Văn Thiều và Phạm Việt Hưng dịch, Thành phố Hồ Chí Minh:Nhà xuất bản Trẻ
* Amir D. Aczel, ''Câu chuyện hấp dẫn về bài toán Phécma'', Trần Văn Nhung, Đỗ Trung Hậu, Nguyễn Kim Chi dịch, Hà Nội:Nhà xuất bản Giáo dục, 2000

;Tiếng Anh:
* Amir D. Aczel, ''Fermat's Last Theorem'', New York/London:Four Walls Eight Windows

==Tham khảo==
{{tham khảo}}
== Liên kết ngoài ==
{{thể loại Commons|Pierre de Fermat}}
{{wikisource|:fr:Pierre de Fermat}}
* {{britannica|204668|Pierre de Fermat}}
* [http://vietsciences.free.fr/biographie/mathematicians/fermat.htm#1 Thông tin thêm về Những công trình của Fermat]
* [http://diendantoanhoc.net/forum/index.php?showtopic=2051 Thông tin tham khảo thêm về Wiles và quá trình giải bài toán]{{Liên kết hỏng|date=2024-09-10 |bot=InternetArchiveBot }}
* [http://cgd.best.vwh.net/home/flt/fltpdf.zip Nội dung lời giải của Wiles bằng tiếng Anh] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060823030429/http://cgd.best.vwh.net/home/flt/fltpdf.zip |date = ngày 23 tháng 8 năm 2006}}
* [http://math.stanford.edu/~lekheng/flt/wiles.pdf Lời giải của Andrew Wiles] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110510062158/http://math.stanford.edu/%7Elekheng/flt/wiles.pdf |date=2011-05-10 }}
* [http://www.universalis.fr/encyclopedie/pierre-de-fermat/ Pierre de Fermat] trên [[:fr:Encyclopædia Universalis|Encyclopædia Universalis]] {{fr}}
{{sơ khai nhà toán học}}
{{Thời gian sống|sinh=1601|mất=1665|tên=Fermat, Pierre de}}
{{Pierre de Fermat}}
{{Kiểm soát tính nhất quán}}

[[Thể loại:Nhà toán học Pháp|Fermat, Pierre de]]
[[Thể loại:Nhà toán học Basque|Fermat, Pierre de]]
[[Thể loại:Luật sư Pháp]]
[[Thể loại:Mất năm 1665]]
[[Thể loại:Tín hữu Công giáo Pháp]]
[[Thể loại:Nhà lý thuyết số]]
[[Thể loại:Sinh thập niên 1600]]