Xem mã nguồn của Vũ trụ quan sát được

{{Hộp thông tin
|bodystyle = width:25em;
|title   = Vũ trụ quan sát được<br>Vũ trụ khả kiến
|image   = [[Tập tin:Observable Universe with Measurements 01.png|300px]]
|caption  = Hình dung về toàn bộ vũ trụ có thể quan sát được. Quy mô sao cho các hạt mịn đại diện cho tập hợp số lượng lớn các siêu đám. [[Siêu lớp Xử Nữ]] - nhà của Dải Ngân hà - được đánh dấu ở trung tâm, nhưng quá nhỏ để có thể nhìn thấy.
|label1  = Đường kính 
|data1   = {{val|8.8|e=26|u=m}} {{nowrap|(28.5 [[parsec|Gpc]] hoặc 93 [[năm ánh sáng|Gly]])}}<ref>{{chú thích sách|author1=Itzhak Bars|author2=John Terning|title=Extra Dimensions in Space and Time|url=https://books.google.com/books?id=fFSMatekilIC&pg=PA27|access-date = ngày 1 tháng 5 năm 2011 |date=November 2009|publisher=Springer|isbn=978-0-387-77637-8|pages=27–}}</ref>
|label2  = Thể tích
|data2   = {{val|4|e=80|u=m3}}<ref>[http://www.wolframalpha.com/input/?i=thể lume+universe What is the Universe Made Of?]</ref>
|label3  = Khối lượng (vật chất bình thường)
|data3   = 4.5 x 10 <sup> 51 </sup> kg <ref>Multiply percentage of ordinary matter given by Planck below, with total energy density given by WMAP below</ref>
|label4  = Mật độ (tổng năng lượng)
|data4   = {{val|9.9|e=-27|u=kg/m3}} (tương đương với 6 [[proton]] trên mét khối không gian)<ref>[https://map.gsfc.nasa.gov/universe/uni_matter.html What is the Universe Made Of?] WMAP- Content of the Universe 13/1/2015</ref>
|label5  = Tuổi
|data5   = {{val|13.799|0.021|ul=tỷ}} năm<ref name="Planck 2015">{{chú thích tạp chí
 | author = Planck Collaboration
 | date = 2015
 | title = Planck 2015 results. XIII. Cosmological parameters (See Table 4 on page 31 of pfd).
 | arxiv = 1502.01589
|bibcode = 2016A&A...594A..13P
 | doi=10.1051/0004-6361/201525830
 | tích lume=594
 | journal=Astronomy & Astrophysics
 | pages=A13}}</ref>
|label6  = Nhiệt độ trung bình
|data6   = 2.72548 [[Kelvin|K]]<ref>{{Chú thích tạp chí
 | last1 = Fixsen
 | first1 = D. J.
 | title = The Temperature of the Cosmic Microwave Background
 | journal = The Astrophysical Journal
 | thể tích = 707
 | issue = 2
 | pages = 916–920
 | date = December 2009
 | doi = 10.1088/0004-637X/707/2/916
 | bibcode = 2009ApJ...707..916F
 | arxiv = 0911.1955
}}</ref>
| label7  = Vũ trụ chứa bên trong
| data7   = [[Baryon#Baryonic matter|Bình thường (baryonic)]] [[vật chất]] (4.9%)<br />[[Năng lượng tối]] (68.3%)<br />[[Vật chất tối]] (26.8%) <ref>[https://www.esa.int/spaceinimages/Images/2013/03/Planck_cosmic_recipe Space in Images - 2013 - 03 - Planck cosmic recipe<!-- Bot generated title -->]</ref>
}}
{{Vũ trụ học vật lý}}
'''Vũ trụ quan sát được''' (hay còn gọi là '''vũ trụ khả kiến''') đối với [[loài người|con người]] ở [[Trái Đất]] là một vùng không gian của [[vũ trụ]] tập hợp mọi [[vật chất]], [[sự vật]], [[hiện tượng]] mà con người với các phương tiện thiên văn có thể [[:Thể loại:Quan sát thiên văn|quan sát]] được trong thời điểm hiện tại.

Các nghiên cứu khoa học hiện đại [[thế kỷ 20]] và đầu [[thế kỷ 21]] đưa đến nhiều khả năng rằng phần quan sát được của [[vũ trụ]] là có [[giới hạn]]. [[Thiên thể|Vật thể]] xa nhất mà con người đã quan sát được tính đến 29/9/2022 có lẽ là thiên hà [[JADES-GS-z13-0]], với [[dịch chuyển đỏ]] z<ref name="a" group="nb"/> được ghi nhận là ''z = 13,2'', tương ứng với thời gian ánh sáng di chuyển trong 13,6 tỉ năm, hay ở [[khoảng cách đồng chuyển động]] rời xa chúng ta khoảng 33,6 [[tỷ]] [[năm ánh sáng]] tính cả sự [[Sự mở rộng của vũ trụ|giãn nở của vũ trụ]]. Một bài báo vào tháng 4 năm 2023 gợi ý rằng [[JADES-GS-z13-0]] trên thực tế không phải là một thiên hà mà là một ngôi [[sao tối]] có khối lượng gấp khoảng 1 triệu lần khối lượng [[Mặt Trời]].<ref>{{chú thích web |last=Ilie |first=Cosmin |last2=Paulin |first2=Jillian |last3=Freese |first3=Katherine |date=2023-04-01 |title=Supermassive Dark Star candidates seen by JWST? |url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2023arXiv230401173I}}</ref> Thêm 1 ứng cử viên cho vật thể xa nhất [[vũ trụ]] là thiên hà [[F200DB-045]]. Được phát hiện trong dữ liệu từ quan sát phát hành sớm (ERO) thu được bằng Camera hồng ngoại gần của Kính viễn vọng Không gian [[James Webb]] vào tháng 7/2022, [[F200DB-045]] là một thiên hà có độ dịch chuyển đỏ cao, với độ [[dịch chuyển đỏ]] ước tính xấp xỉ ''z = 20,4''<ref name="MNRAS-20230101">{{chú thích tạp chí |author=Adams, N.J. |display-authors=et al |title=Discovery and properties of ultra-high redshift galaxies (9 < z < 12) in the JWST ERO SMACS 0723 Field |url=https://academic.oup.com/mnras/article/518/3/4755/6835532 |date=January 2023 |journal=[[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]] |volume=518 |issue=3 |pages=4755–4766 |doi=10.1093/mnras/stac3347 |access-date=2 January 2023 |arxiv=2207.11217 }}</ref><ref name="Yan2023">{{chú thích tạp chí|title=First Batch of z ≈ 11–20 Candidate Objects Revealed by the James Webb Space Telescope Early Release Observations on SMACS 0723-73|first=Haojing|last=Yan|display-authors=etal|journal=The Astrophysical Journal Letters|date=January 2023|volume=942|issue=L9|pages=20|doi-access=free|doi=10.3847/2041-8213/aca80c|arxiv=2207.11558|bibcode=2023ApJ...942L...9Y}}</ref>, tương ứng với 168 triệu năm sau [[Big Bang]]<ref name="Wright">{{chú thích web|url=https://www.astro.ucla.edu/~wright/CosmoCalc.html|title=Ned Wright's Javascript Cosmolgy Calculator|last=Wright|first=Edward L.|date=2022|publisher=University of California, Los Angeles|access-date=24 November 2022}} (H<sub>0</sub>=67.4 and Omega<sub>M</sub>=0.315 (see Table/Planck2018 at "[[Lambda-CDM model#Parameters]]" )</ref>, với thời gian ánh sáng di chuyển trong 13,7 tỉ năm, hay ở [[khoảng cách đồng chuyển động]] rời xa chúng ta khoảng 36,1 [[tỷ]] [[năm ánh sáng]] tính cả sự giãn nở của vũ trụ. Nếu được xác nhận, nó sẽ là một trong những thiên hà được biết đến sớm nhất và xa nhất được quan sát thấy. Tuy nhiên, giá trị dịch chuyển đỏ của thiên hà được trình bày theo quy trình trong một nghiên cứu<ref name="MNRAS-20230101"/> có thể khác với các giá trị được trình bày trong các nghiên cứu khác sử dụng các quy trình khác.<ref name="Yan2023"/><ref name="ARX-20221209">{{cite arXiv |eprint=2208.01612v3|last1=Harikane |first1=Yuichi |last2=Ouchi |first2=Masami |last3=Oguri |first3=Masamune |last4=Ono |first4=Yoshiaki |last5=Nakajima |first5=Kimihiko |last6=Isobe |first6=Yuki |last7=Umeda |first7=Hiroya |last8=Mawatari |first8=Ken |last9=Zhang |first9=Yechi |title=A Comprehensive Study on Galaxies at z~9-16 Found in the Early JWST Data: UV Luminosity Functions and Cosmic Star-Formation History at the Pre-Reionization Epoch |year=2022 |class=astro-ph.GA }}</ref>

==Lịch sử nghiên cứu==
{{chi tiết|Lịch sử thiên văn học}}

Cùng với lịch sử quan sát [[thế giới]] nói chung và lịch sử quan sát thiên văn nói riêng, quan niệm của con người về vũ trụ ngày càng mở rộng. Khởi đầu bằng các quan sát về các hiện tượng thời tiết, sự mọc và lặn của [[Mặt Trời]], [[Văn minh cổ Babylon|người Babylon]] cách đây 4000 năm đã tính ra [[nhật thực]], [[nguyệt thực]] và xây dựng [[âm lịch]]. [[Thuyết địa tâm]] của [[Claudius Ptolemaeus]] (90-168) hình dung vũ trụ là một quả cầu với Trái Đất ở tâm, mặt Trời, các hành tinh và các thiên thể khác quay xung quanh.

[[Thuyết nhật tâm]] được phát triển bởi [[Nicolaus Copernicus]] (1473-1543), [[Galileo Galilei]] (1564-1642) và [[Johannes Kepler]] (1571-1630) thay thế cho thuyết địa tâm với giả thiết chính rằng Mặt Trời ở giữa, Trái Đất và các hành tinh quay xung quanh đã mở ra một bước tiến mới trong nhận thức vũ trụ.

== Hình ảnh==
<gallery>
Tập tin:8 Observable Universe (ELitU).png|Vũ trụ khả kiến với [[Siêu đám Xử Nữ]] được đánh dấu
Tập tin:UDFj-39546284.tif|UDFj-39546284, thiên hà đang giữ kỷ lục về khoảng cách
Tập tin:Observable universe logarithmic illustration.png|Vũ trụ khả kiến theo hình ảnh thu nhỏ,với hệ mặt trời là trung tâm
</gallery>

==Chú thích==
{{Tham khảo|group="nb"|refs=

<ref name="a">Chỉ số z cho dịch chuyển đỏ được tính theo công thức
{| class="wikitable" style="margin:auto;"
|+ '''Chỉ số dịch chuyển đỏ, <math>z</math>'''
! '''Theo [[bước sóng]]''' !! '''Theo [[tần số]]'''
|- align=center
| <math>z = \frac{\lambda_{\mathrm{obsv}} - \lambda_{\mathrm{emit}}}{\lambda_{\mathrm{emit}}}</math>
| <math>z = \frac{f_{\mathrm{emit}} - f_{\mathrm{obsv}}}{f_{\mathrm{obsv}}}</math>
|- align=center
| <math>1+z = \frac{\lambda_{\mathrm{obsv}}}{\lambda_{\mathrm{emit}}}</math>
| <math>1+z = \frac{f_{\mathrm{emit}}}{f_{\mathrm{obsv}}}</math>
|}
Với
:<math>\lambda_{\mathrm{obsv}}</math> và <math>\lambda_{\mathrm{emit}}</math>: bước sóng quan sát và phát xạ
:<math>f_{\mathrm{obsv}}</math> và <math>f_{\mathrm{emit}}</math>: tần số quan sát và phát xạ
</ref>
}}

==Tham khảo==
{{tham khảo}}
==Liên kết ngoài==
{{Chủ đề|Thiên nhiên|Thiên văn học|Vật lý}}
* {{TĐBKVN|32847|Đại thiên hà}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=K8V8Iy9Tozk Calculating the total mass of ordinary matter in the universe, what you always wanted to know]
* [http://www.mpa-garching.mpg.de/galform/millennium/ "Millennium Simulation" of structure forming] – Max Planck Institute of Astrophysics, Garching, Germany
* [http://www.physics.usyd.edu.au/sifa/MSPM/An Visualisations of large-scale structure: animated spins of groups, clusters, filaments and voids] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140901212925/http://www.physics.usyd.edu.au/sifa/MSPM/An |date = ngày 1 tháng 9 năm 2014}} – identified in SDSS data by MSPM (Sydney Institute for Astronomy)
* {{APOD |date=ngày 7 tháng 11 năm 2007 |title=The Sloan Great Wall: Largest Known Structure?}}
* [http://www.astro.ucla.edu/~wright/cosmology_faq.html Cosmology FAQ]
* [https://www.sciencedaily.com/releases/2007/04/070419125240.htm Forming Galaxies Captured In The Young Universe By Hubble, VLT & Spitzer]
* [http://www.nasa.gov/multimedia/imagegallery NASA featured Images and Galleries]
* [http://www.cnn.com/2003/TECH/space/07/22/stars.survey/ Star Survey reaches 70 sextillion]
* [http://www.phys.ksu.edu/personal/gahs/phys191/horizon.html Animation of the cosmic light horizon]
* [https://arxiv.org/abs/astro-ph/0305179 Inflation and the Cosmic Microwave Background by Charles Lineweaver]
* [http://www.astro.princeton.edu/universe/ Logarithmic Maps of the Universe]
* [http://www.mso.anu.edu.au/2dFGRS/ List of publications of the 2dF Galaxy Redshift Survey]
* [http://www.atlasoftheuniverse.com/universe.html The Universe Within 14 Billion Light Years – NASA Atlas of the Universe] – Note, this map only gives a rough cosmographical estimate of the expected distribution of superclusters within the observable universe; very little actual mapping has been done beyond a distance of one billion light-years.
* [https://www.youtube.com/watch?v=17jymDn0W6U Video: "The Known Universe", from the American Museum of Natural History]
* [http://ned.ipac.caltech.edu/ NASA/IPAC Extragalactic Database]
* [http://irfu.cea.fr/cosmography Cosmography of the Local Universe] at irfu.cea.fr (17:35) ([https://arxiv.org/abs/1306.0091 arXiv])
* [http://www.astronoo.com/en/articles/size-of-the-universe.html Size and age of the Universe] – at Astronoo
{{sơ khai thiên văn}}
{{sơ khai toán học}}
{{Kiểm soát tính nhất quán}}
{{Ngân Hà}}
{{Thiên hà Tiên Nữ}}
{{Vị trí Trái Đất}}

<!-- [[sv:Universum#Det observerbara universum]]
 -->

[[Thể loại:Vũ trụ học]]
[[Thể loại:Vũ trụ|Q]]
[[Thể loại:Vũ trụ học vật lý]]